آشنایی با علوم قرآنی صفحه 115

أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ «1» «پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانیده».

در فهم معنی و مراد این آیه باید دلالت عقل یا آیه پیشین را- که هرگونه ظلم را از آفریدگار نفی می‌کند- در نظر داشت، تا دانسته شود که نسبت اضلال به «اللّه» در این آیه معنی‌ای غیر از مثلا وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ ما هَدی «2» دارد، زیرا اضلال فرعون عملی کفرآمیز و از سر جاه‌طلبی است، و اضلال الهی نتیجه هوی‌پرستی شخص حق‌ناپذیر. «3»

در تفسیر نمونه از این دو اصطلاح قرآنی (محکم و متشابه) معنی روشنی می‌نماید:

منظور از «آیات محکمات» آیاتی است که مفهوم آن به قدری روشن است که جای گفت و گو و بحث در معنی آن نیست، مثلا آیه «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ»، «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‌ءٌ» «4». این آیات «امّ الکتاب» خوانده شده‌اند، یعنی اصل و مرجع و مفسّر آیات دیگر.

واژه متشابه در اصل به معنی چیزی است که قسمتهای مختلف آن شبیه یکدیگر باشد، به همین جهت به جمله‌ها و کلمه‌هایی که معنی آنها پیچیده باشد و گاه احتمالات مختلف درباره آن داده شود متشابه می‌گویند و منظور از متشابهات قرآن همین است، یعنی آیاتی که معانی آن در بدو نظر پیچیده است و در آغاز احتمالات متعدد در آن می‌رود، اگرچه با توجه به آیات محکم تفسیر آنها روشن است. برای نمونه آیه: یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ «5» «دست خدا بالای دستهای آنان است» ذکر می‌شود که مقصود قدرت خدای تعالی است نه دست به معنی عضو مخصوص. «6»

موجبات تشابه آیات گوناگون است: متشابه از نظر لفظ در جایی که کلمه دارای چند معنی است مانند کلمات «ید» و «عین» که بنا به قراینی باید تشخیص داد در آیه کدام

__________________________________________________
(1) جاثیه/ 23.
(2) طه/ 79: و فرعون قوم خود را گمراه کرد و هدایت ننمود.
(3) در واقع اضلال الهی در چنین آیاتی به معنی به خود واگذاشتن و سلب توفیق و کمک پروردگار است از کسانی که به حق و باطل آگاهی دارند (علی علم) ولی از روی هوی‌پرستی زیر بار نمی‌روند. یعنی نتیجه طبیعی و قهری نپذیرفتن حق و در پی دلخواه خود بودن است که به گمراهی می‌انجامد.
(4) شوری/ 11.
(5) فتح/ 10.
(6) تفسیر نمونه؛ 2/ 320- 321 با تلخیص.