آشنایی با علوم قرآنی صفحه 117

است». «1»

اما آیه: وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا. «و [فرمان] پروردگارت و فرشته [ها] صف در صف آیند» تأویلش- چنان که ابو الفتوح و بسیاری از مفسّران دیگر نوشته‌اند- به این است که بگوییم مضاف آن حذف شده که: أمر، حکم و قضاء بوده و مضاف الیه به جایش ذکر شده، و این در زبان عربی نمونه‌های فراوان دارد. استدلال آن مفسّر برای چنین تأویلی این است که «برای دلالت عقل ... که خدای تعالی جسم نیست که حرکت و انتقال بر او روا باشد از جایی به جایی، چه اجسام محدث است و او قدیم است». «2» پس در تفسیر آیه باید چنان تأویلی کرد. «3»

2- محدودیت اندیشه انسان‌

2- محدودیت اندیشه انسان

بخشی از آیات قرآن در معرفی و نمایاندن جهان ناپیدا- یعنی غیب- و امور ماوراء طبیعی و قیامت است که طبعا برتر از افق درک ماست. معرفی آن عالم غیر مادی و روحانی برای خوگرفتگان به سرای طبیعت و زندانیان زمان و مکان، با تعبیرهای معمولی دشوار و بلکه ناممکن است، که هم ظرف الفاظ تنگ است و هم ظرفیت افهام.

ناگزیر باید تعبیراتی مأنوس با زندگی مادی ما آورده شود تا دورنمایی از سرای حقیقت و قیامت کبری در چشم جهان بین ما نمودار شود، مانند آیه ذیل که سنجش اعمال را در آن روز با تصویری گویا می‌رساند: وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً «4» «و ترازوهای داد را در روز رستاخیز می‌نهیم پس هیچ کس [در] چیزی ستم نمی‌بیند». روشن است که «میزان» هر وسیله اندازه‌گیری است که متناسب با آنچه اندازه‌گیری و وزن می‌شود فرق می‌کند، چنان که برای تعیین دمای بدن «میزان الحراره» به کار می‌بریم.

برای سنجش اعمال میزان متناسب پیشوایان معصوم که اسوه و الگوی خدایی هستند

__________________________________________________
(1) تفسیر نمونه، ج 13/ 160 با اندک تصرّف. ابو الفتوح در یکی از تأویلهایش «استوی» را به معنی «استولی و غلب» می‌گیرد و عرش را به معنی ملک و سلطنت، که نتیجه‌اش همان است که از تفسیر نمونه نقل کردیم. روض الجنان، 8/ 912- 220.
(2) روض الجنان، 20/ 273
(3) مثال این نوع استعمال: وَ سْئَلِ الْقَرْیَةَ، یعنی از اهل قریه سؤال کن (یوسف/ 82).
(4) أنبیاء/ 47.