آشنایی با علوم قرآنی صفحه 122

نحل گوناگون، آیات قرآن را طبق مراد و مذهب خویش تأویل می‌کنند و از معانی اصلی خود می‌گردانند چنان که فی المثل باطنیان مراد از «اقیموا الصلوة» را اطاعت از امام یا مراد از صوم را نگهداری اسرار و بهشت را کنایه از علم و عقل، و جهنم را کنایه از جهل می‌گیرند، چنان که وجه دین و سایر آثار ناصر خسرو آکنده از این تأویلات است ...

صوفیّه تندرو نظیر ابن عربی نیز طرفدار تأویلات نامستند و بی‌محابا هستند ...» «1». واضح است که این‌گونه تأویلها نه ارزش اعتقادی دارد چون نوعی تفسیر به رأی است، و نه ارزش علمی زیرا برخلاف روش تحقیق می‌باشد و غیر مستند است.

شرایط تأویل‌

شرایط تأویل

برای تأویل- که استنباط معانی باطنی قرآن است- شرایط و معیارهایی است که قطعا باید رعایت کرد و گرنه تأویل نادرست خواهد بود. از جمله این شرایط رعایت مناسبت نزدیک بین ظاهر و باطن سخن است، یعنی بین دلالت ظاهری و دلالت باطنی سخن که دریافت شده تناسب باشد. مثلا در آیه: فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ «2» از امام صادق علیه السّلام سؤال شد این طعام چیست؟ فرمود: «علمی که [مسلمان] فرا می‌گیرد از چه کسی اخذ می‌نماید». مناسبت بین معنی ظاهر آیه و تأویل آن آشکار است، زیرا علم غذای روح است، پس باید در انتخاب مأخذ و منبعی که عقاید و افکارش را از آن می‌گیرد احتیاط کند تا به فساد عقیده و حیرت یا ضلالت دچار نشود. «3» همچنین تأویل باید با آیات محکم و روایات متقن و ضروریات اسلام مخالف نباشد. بهره‌برداریهایی که برخی از فرق و مسلکها مانند اسماعیلیّه و صوفیّه- از کلام اللّه می‌کنند از این‌گونه است و نوعی تفسیر به رأی محسوب می‌شود.

راسخان در علم‌

راسخان در علم

آخرین تعبیر مهم و کلیدی آیه هفتم سوره آل عمران که توضیح لازم دارد

__________________________________________________
(1) تأویل، قرآن‌پژوهی، 163. شرح مطلب را در این مأخذ ملاحظه فرمایید.
(2) عبس/ 24.
(3) ر ک: التفسیر و المفسرون، 1/ 27.