آشنایی با علوم قرآنی صفحه 128

تفسیرشناس باشد، به این شرح که همواره در آثار معتبر مفسّران- از قدما و معاصران- سیر کرده، شناخت عمیق و ناقدانه‌ای از آثار گوناگونی که در زمینه یکایک علوم قرآنی هست داشته باشد و تا می‌تواند بدون مراجعه به آثار معتبر علمای سلف از پیش خود اظهار نظر نکند». «1»

تفسیر بدون علم، تفسیر به رأی‌

تفسیر بدون علم، تفسیر به رأی

از آنچه گفتیم روشن شد تفسیر که بیان مراد خدای تعالی از آیات است مهمترین علم قرآنی و بلکه شریف‌ترین دانش دینی است، زیرا اصول اعتقادی اسلام- از جهت نظری- و علم فقه و اخلاق و تهذیب نفس- از جهت عملی- باید نخست از قرآن استنباط شود که از طریق تفسیر آیات است. این ارج و منزلت اقتضا می‌کند مفسّر شرایطی را رعایت کند و علوم مذکور را بیاموزد و نیک بداند تا بتواند با اطمینان دریافت خود را از قرآن، مراد و مقصود الهی معرفی کند، که در غیر این صورت تفسیرش هم بر طبق قواعد «روش تحقیق علمی» نیست، و هم از جنبه شرعی حرام و ممنوع است، زیرا احادیثی متعدد در نهی از «تفسیر بدون علم» رسیده، مانند این حدیث نبوی: «هر کس درباره قرآن بدون دانش سخن بگوید جای خود را در آتش دوزخ آماده بداند». «2»

آنچه ذکر شد یک نوع از تفسیر ناروا بود، امّا نوع دیگر که حرام است تفسیر به رأی است، بدین معنی که مفسّر عقیده و رأیی به دلخواه- و نه بر مبنای درست- داشته باشد و قرآن را بر وفق آن رأی تأویل کند، یعنی برای درستی غرضش به قرآن احتجاج نماید.

این کار، گاه از روی آگاهی و علم است مانند کسی که بر بدعتی که وضع کرده به بعضی آیات استناد می‌کند و حال آن که می‌داند مراد آیه این نیست. گاه از روی جهل است

__________________________________________________

- گردد و گرنه به گفته سعدی:

علم هر چند بیشتر خوانی چون عمل در تو نیست نادانی

نه محقّق بود نه دانشمند چارپایی بر او کتابی چند

(1) خرّمشاهی، «تفسیر»، قرآن‌پژوهی (هفتاد بحث و تحقیق قرآنی)، 145.
(2) شهید سعید زین الدّین عاملی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله نقل کرده: من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوّأ مقعده من النار (بحار الأنوار، 89/ 111). به نقل از: التفسیر و المفسّرون، 1/ 61. در این مأخذ احادیث دیگر را هم توان دید.