آشنایی با علوم قرآنی صفحه 130

میبدی در دنباله به یاد کرد شبی مهتابی می‌پردازد که حضرت علی علیه السّلام برای عبد اللّه بن عبّاس تا طلوع صبح سوره حمد را تفسیر می‌کرد. آن‌گونه که کثرت و وسعت علمش به تفسیر کلام اللّه نمایان می‌شد.

تا اواخر سده اوّل هجری روایات تفسیری اصحاب توسط تابعین به مسلمانان به طور شفاهی منتقل می‌شد یا به عنوان بابی در کتب حدیث می‌آمد و کتابی خاصّ تفسیر وجود نداشت. در سده دوم که تدوین کتب حدیث رسما آغاز شد، «1» تفسیر هم رفته رفته (از اواخر این قرن) به صورت دانشی مستقل درآمد و از شرح و توضیح بعضی آیات به تفسیر تمام قرآن به ترتیب سوره‌ها تبدیل شد. «شاید نخستین کسی که تفسیر نویسی را گسترش داد و همراه با معنی آیات به خصایص لغوی و بحثهای ادبی هم پرداخت ابو زکریا یحیی بن زیاد الفرّاء- درگذشته به سال 207 ه. ق- باشد. او نخستین دانشمندی است که قرآن را آیه به آیه بر حسب ترتیب مصحف تفسیر کرد.» «2»

تفسیر نقلی- تفسیر تابعین‌

اشاره

تفسیر نقلی- تفسیر تابعین

روش تفسیرهای اوّلیه اعتماد بر احادیث نبوی و اقوال صحابیان و تابعین و اخبار اهل کتاب- در شرح قصص- بود.

این‌گونه تفسیرها را- که تا قرنهای بعد هم به همین روش ادامه داشت- تفسیر نقلی نامند. اتخاذ این روش- یعنی اتکای به نقل و روایت- طبیعی و اجتناب‌ناپذیر است، زیرا مصدر و منشأ همه علوم قرآنی به ویژه تفسیر آیات- پیامبر اسلام بود و سپس صحابه‌ای که به واسطه طول مصاحبت و استعداد یادگیری از حضرتش استفاده بیشتر کرده بودند، و منقولات از اینان باید از راه نقل و روایت به آیندگان منتقل می‌شد. «3» این خدمت در

__________________________________________________

- همچون قطره‌ای است در دریا.» یادآور می‌شود به رعایت اختصار از ذکر شرح حال آن چهار صحابی و نمونه تفسیرهایشان صرف نظر کردیم. طالبان رجوع کنند به: التفسیر و المفسّرون، 1/ 212- 268.

(1) ر ک: علم الحدیث، 29.
(2) التفسیر و المفسّرون، 2/ 13.
(3) درباره تفاوت استعداد و ذکاء صحابیان- که امری طبیعی است- ر ک: دکتر محمّد حسین الذهبی، التفسیر و المفسّرون، 1/ 35، به نقل از: معرفت، التفسیر و المفسّرون 1/ 204- 205، در هر دو مأخذ نمونه‌هایی که میزان درک و دانش اصحاب را نشان می‌دهد توان دید.