- پوزش از پیشگاه قرآن 1
- درآمد 1
- پیشگفتار 3
- ضرورت شناخت قرآن 4
- فصل 1 وحی، ارتباط با فراسوی جهان 7
- نیاز انسان به وحی 10
- خلوتگزینی و دوران آمادگی 12
- آغاز وحی 14
- اشاره 15
- معانی وحی 15
- 1- پیغام خداوند به فرشتگان: 16
- 2- هدایت تکوینی و الهام غریزی حیوانات: 16
- 4- سخن گفتن آفریدگار با بنده برگزیده خود: 17
- 3- الهام، در دل افکندن مطلبی: 17
- حالت پیامبر در گرفتن وحی 18
- شناسایی وحی 19
- پیامآور یا نابغه 20
- فرق وحی با الهام و تجلّی ضمیر ناخودآگاه 21
- فصل 2 نزول قرآن 27
- اسباب نزول، شأن نزول 33
- گستردگی معنی آیات 34
- فصل 3 قرائت قرآن و قاریان 36
- تعلیم قرآن 37
- اهمّیت خواندن و حفظ کردن قرآن 39
- تعریف قرائت 40
- اصحاب حافظ قرآن 41
- اشاره 42
- قرّاء سبعه 42
- سبب شهرت قرّاء سبعه 43
- قرّاء عشره 44
- قرّاء اربعة عشر 44
- عوامل اختلاف قرائتها 45
- تواتر قرآن و اختلاف قرائتها 47
- ارزیابی قرائتهای هفتگانه 48
- شرط قرائت صحیح متواتر 48
- قرائت حفص 49
- تلاوت قرآن و ثواب آن 50
- آداب قرائت قرآن 51
- اشاره 51
- 2- استعاذه: 52
- 1- طهارت: 52
- 3- سکوت و استماع: 52
- 4- تلاوت: 52
- 5- ترتیل: 53
- تجوید 53
- آداب باطنی قرائت قرآن 55
- خط رایج در حجاز 57
- فصل 4 کتابت قرآن 57
- ارزش قلم و نگارش 59
- اشاره 60
- 1- نوشتافزارها در کلام اللّه: 60
- نام نوشتافزارها 60
- 2- آنچه به جای کاغذ به کار میرفته: 62
- اهتمام به کتابت قرآن 62
- کاتبان قرآن 63
- گردآوری قرآن در زمان رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله 64
- مصحف حضرت علی علیه السّلام 65
- جمع قرآن در زمان ابو بکر 66
- مصحف امام یا قرآن عثمانی 69
- شیوه تدوین مصحف امام 70
- مدت نوشتن مصاحف و شماره آنها 71
- رسم المصحف 72
- نابود کردن سایر مصاحف 74
- سرگذشت مصاحف امام 75
- نشانهگذاری حروف و اصلاح رسم مصحف 77
- خلاصه مبحث کتابت قرآن مجید 80
- 1- نداشتن نسخه بدل 83
- فصل 5 اصالت قرآن کریم 83
- 2- همهخوانی قرآن و تواتر آن 84
- 3- تواتر قرآن از منظری نو 85
- 4- بر جا بودن اوصاف و امتیازات 87
- اشاره 89
- فصل 6 نامهای کلام اللّه 89
- قرآن 90
- کتاب 90
- فرقان 91
- ذکر 91
- معرّفی قرآن از زبان قرآن 92
- تعریف قرآن 92
- فصل 7 ترتیب و تنظیم قرآن مجید 95
- آیه تسمیه 97
- سوره 98
- اندازه سورهها 99
- حروف مقطّعه 101
- اسامی سورهها 103
- احزاب 104
- تأمّلی در اسامی سورهها 104
- فایده و حکمت تقسیم قرآن به سورهها 109
- سورههای عزائم 109
- اشاره 110
- سورههای مکّی و مدنی 110
- تفاوتهای کلّی سورههای مکّی و مدنی 111
- نسخ، ناسخ و منسوخ 112
- فصل 8 محکم و متشابه 114
- اشاره 116
- فایده آیات متشابه 116
- 1- نارسایی تعبیرات و الفاظ: 116
- 2- محدودیت اندیشه انسان 117
- 3- واداشتن مسلمین به تحقیق و بررسی 118
- 4- توجه دادن به مفسّر الهی 118
- توضیح 119
- 1- تأویل متشابه 120
- تأویل 120
- اشاره 120
- 3- مآل و سرانجام کار 121
- 2- تأویل به معنی تعبیر خواب 121
- ضرورت تأویل- تأویل ناروا 121
- شرایط تأویل 122
- راسخان در علم 122
- حدیث ثقلین 124
- لزوم تفسیر 126
- فصل 9 تفسیر و سیر آن در نگاهی گذرا 126
- دانشهای لازم برای مفسّر 127
- تفسیر بدون علم، تفسیر به رأی 128
- سیر تفسیر و تطوّر آن 129
- تفسیر نقلی- تفسیر تابعین 130
- اشاره 130
- 2- سعید بن مسیّب 131
- 1- سعید بن جبیر 131
- 3- مجاهد بن جبر 131
- 5- ابو سعید حسن بصری 132
- 4- عکرمه مولا ابن عبّاس 132
- اشاره 133
- تفسیر در سده سوم 133
- 1- جامع البیان فی تفسیر القرآن 134
- اسرائیلیّات 135
- 2- ترجمه تفسیر طبری 135
- 3- کشف الأسرار و عدّة الأبرار 136
- 4- روض الجنان و روح الجنان 138
- 5- مجمع البیان لعلوم القرآن 140
- تفسیر اجتهادی 140
- نگرش جدید در تفسیرنویسی 142
- تفسیر در سده چهاردهم 142
- بازگشت به قرآن 143
- 1- المنار، روش نو در تفسیر 143
- 2- المیزان فی تفسیر القرآن 145
- 3- تفسیر نمونه 147
- ترجمه قرآن 148
- 2- ترجمه آزاد 150
- 1- ترجمه تحت اللفظی 150
- 3- ترجمه معنایی 151
- فصل 10 معجزه سخن 153
- معجزه سخن 155
- آیه، بیّنه 157
- آیات تحدّی 158
- پیشینه تحدّی و معارضه 160
- روش معارضه 161
- آیا با قرآن معارضه شده؟ 161
- وجوه اعجاز قرآن 162
- اشاره 162
- 1- فصاحت کلمه و کلام 163
- 2- بلاغت برتر یا ابر رسانایی 165
- 3- هنرهای بدیعی، آرایههای ادبی 167
- امثال قرآن 169
- تصویر هنری در قرآن 171
- 4- معارف قرآن 174
- قسمهای قرآن 176
- 5- تشریع و قانونگذاری 178
- 6- قصههای قرآنی و خبرهای غیبی 180
- 7- نداشتن اختلاف و تناقض 182
- 8- اشارات علمی 183
- 9- اعجاز عددی در قرآن 185
- 10- آهنگ قرآن و جذبه آن 186
- نمایه 189
- آیات 190
- کسان، جایها 199
- فهرست موضوعی «1» 206
- کتابنامه 215
حوزه‌های تدریس که در شهرهای مهم آن زمان «1» تشکیل شده بود توسط تابعین انجام گرفت. تابعین که به نشر علوم قرآنی همّت گماشته و یا در تفسیر، اثری بر جا گذاشته‌اند حدود سی تن شماره شده‌اند «2» که ما به ذکر چند تن اکتفا می‌کنیم:
1- سعید بن جبیر
1- سعید بن جبیر
حبشی سیاه‌چرده نیکو خصالی بود که در راه ولای اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به امر حاکم سفاک اموی- حجّاج بن یوسف- در سال 95 ه. ق شهید شد. قرائت و تفسیر را از ابن عبّاس فراگرفت و از او اجازه نقل حدیث یافت. در کوفه پاسخ‌گوی طالبان علم بود.
آرائش در تفسیر شماری از آیات، نقل شده و موجود است. «3»
2- سعید بن مسیّب
2- سعید بن مسیّب
دانشمندی پارسا و محدّثی فقیه بود (م. 95 ه ق) در دامان تربیت امام علی علیه السّلام پرورش یافته بود، و از اصحاب و موالیان علی بن حسین علیه السّلام به شمار می‌رفت. از تفسیری که درباره بعضی آیات کرده دقّت نظر و اصابت رأی او معلوم می‌شود. «4»
3- مجاهد بن جبر
3- مجاهد بن جبر
مقری و مفسّر قرآن و از شاگردان خاصّ ابن عبّاس به شمار می‌رود (م. 104 ه ق. در مکه). همه علما به پایگاه والای او در تفسیر و امانتش در روایت حدیث گواهی داده‌اند.
__________________________________________________
(1) این شهرها همان مراکزی است که قرّاء بزرگ نیز در آن جاها به تعلیم قرائت اشتغال داشتند و مصاحف امام نیز به آن شهرها ارسال شده بود و عبارت است از: مکه، مدینه، کوفه، بصره و شام. تابعین نیز در این شهرها می‌زیستند و به آموزش قرائت و تفسیر و احکام اشتغال داشتند و قرآن محور و مرکز همه آموزشها بود.
(2) برای ملاحظه شرح حال و جرح و تعدیل اقوال آنان ر ک: معرفت، التفسیر و المفسّرون، 1/ 323- 451.
مأخذ ما در معرّفی پنج تن تابعی مذکور همین کتاب است. نویسنده محقّق پس از معرّفی تابعین، تحت عنوان «دور أهل البیت فی التفسیر» در فصلی خاص، مقام بلند عترت پیامبر را در تفسیر و تأویل قرآن ارائه می‌دهد، و خدماتی که به پیشگاه کلام اللّه و شناخت درست تفسیر و تأویل آن کرده‌اند معرّفی می‌کند، ر ک:
1/ 456- 469. مؤلّف در پایان همین فصل نقّادانه به اشتباهاتی که در کتب تفسیری پیشین شیعه روی داده، و روایتهای جعلی که به ائمه معصوم نسبت داده شده اشاره می‌کند و صواب و صحیح تفسیر آیات را بیان می‌نماید، ر ک: 1/ 469- 485.
(3) همان، 1/ 323- 326.
(4) همان، 1/ 326- 333.