- پوزش از پیشگاه قرآن 1
- درآمد 1
- پیشگفتار 3
- ضرورت شناخت قرآن 4
- فصل 1 وحی، ارتباط با فراسوی جهان 7
- نیاز انسان به وحی 10
- خلوتگزینی و دوران آمادگی 12
- آغاز وحی 14
- اشاره 15
- معانی وحی 15
- 1- پیغام خداوند به فرشتگان: 16
- 2- هدایت تکوینی و الهام غریزی حیوانات: 16
- 4- سخن گفتن آفریدگار با بنده برگزیده خود: 17
- 3- الهام، در دل افکندن مطلبی: 17
- حالت پیامبر در گرفتن وحی 18
- شناسایی وحی 19
- پیامآور یا نابغه 20
- فرق وحی با الهام و تجلّی ضمیر ناخودآگاه 21
- فصل 2 نزول قرآن 27
- اسباب نزول، شأن نزول 33
- گستردگی معنی آیات 34
- فصل 3 قرائت قرآن و قاریان 36
- تعلیم قرآن 37
- اهمّیت خواندن و حفظ کردن قرآن 39
- تعریف قرائت 40
- اصحاب حافظ قرآن 41
- اشاره 42
- قرّاء سبعه 42
- سبب شهرت قرّاء سبعه 43
- قرّاء عشره 44
- قرّاء اربعة عشر 44
- عوامل اختلاف قرائتها 45
- تواتر قرآن و اختلاف قرائتها 47
- ارزیابی قرائتهای هفتگانه 48
- شرط قرائت صحیح متواتر 48
- قرائت حفص 49
- تلاوت قرآن و ثواب آن 50
- آداب قرائت قرآن 51
- اشاره 51
- 1- طهارت: 52
- 2- استعاذه: 52
- 4- تلاوت: 52
- 3- سکوت و استماع: 52
- 5- ترتیل: 53
- تجوید 53
- آداب باطنی قرائت قرآن 55
- خط رایج در حجاز 57
- فصل 4 کتابت قرآن 57
- ارزش قلم و نگارش 59
- اشاره 60
- 1- نوشتافزارها در کلام اللّه: 60
- نام نوشتافزارها 60
- 2- آنچه به جای کاغذ به کار میرفته: 62
- اهتمام به کتابت قرآن 62
- کاتبان قرآن 63
- گردآوری قرآن در زمان رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله 64
- مصحف حضرت علی علیه السّلام 65
- جمع قرآن در زمان ابو بکر 66
- مصحف امام یا قرآن عثمانی 69
- شیوه تدوین مصحف امام 70
- مدت نوشتن مصاحف و شماره آنها 71
- رسم المصحف 72
- نابود کردن سایر مصاحف 74
- سرگذشت مصاحف امام 75
- نشانهگذاری حروف و اصلاح رسم مصحف 77
- خلاصه مبحث کتابت قرآن مجید 80
- 1- نداشتن نسخه بدل 83
- فصل 5 اصالت قرآن کریم 83
- 2- همهخوانی قرآن و تواتر آن 84
- 3- تواتر قرآن از منظری نو 85
- 4- بر جا بودن اوصاف و امتیازات 87
- اشاره 89
- فصل 6 نامهای کلام اللّه 89
- قرآن 90
- کتاب 90
- فرقان 91
- ذکر 91
- معرّفی قرآن از زبان قرآن 92
- تعریف قرآن 92
- فصل 7 ترتیب و تنظیم قرآن مجید 95
- آیه تسمیه 97
- سوره 98
- اندازه سورهها 99
- حروف مقطّعه 101
- اسامی سورهها 103
- احزاب 104
- تأمّلی در اسامی سورهها 104
- فایده و حکمت تقسیم قرآن به سورهها 109
- سورههای عزائم 109
- اشاره 110
- سورههای مکّی و مدنی 110
- تفاوتهای کلّی سورههای مکّی و مدنی 111
- نسخ، ناسخ و منسوخ 112
- فصل 8 محکم و متشابه 114
- اشاره 116
- فایده آیات متشابه 116
- 1- نارسایی تعبیرات و الفاظ: 116
- 2- محدودیت اندیشه انسان 117
- 3- واداشتن مسلمین به تحقیق و بررسی 118
- 4- توجه دادن به مفسّر الهی 118
- توضیح 119
- 1- تأویل متشابه 120
- تأویل 120
- اشاره 120
- 3- مآل و سرانجام کار 121
- 2- تأویل به معنی تعبیر خواب 121
- ضرورت تأویل- تأویل ناروا 121
- شرایط تأویل 122
- راسخان در علم 122
- حدیث ثقلین 124
- لزوم تفسیر 126
- فصل 9 تفسیر و سیر آن در نگاهی گذرا 126
- دانشهای لازم برای مفسّر 127
- تفسیر بدون علم، تفسیر به رأی 128
- سیر تفسیر و تطوّر آن 129
- تفسیر نقلی- تفسیر تابعین 130
- اشاره 130
- 2- سعید بن مسیّب 131
- 1- سعید بن جبیر 131
- 3- مجاهد بن جبر 131
- 5- ابو سعید حسن بصری 132
- 4- عکرمه مولا ابن عبّاس 132
- اشاره 133
- تفسیر در سده سوم 133
- 1- جامع البیان فی تفسیر القرآن 134
- اسرائیلیّات 135
- 2- ترجمه تفسیر طبری 135
- 3- کشف الأسرار و عدّة الأبرار 136
- 4- روض الجنان و روح الجنان 138
- 5- مجمع البیان لعلوم القرآن 140
- تفسیر اجتهادی 140
- نگرش جدید در تفسیرنویسی 142
- تفسیر در سده چهاردهم 142
- بازگشت به قرآن 143
- 1- المنار، روش نو در تفسیر 143
- 2- المیزان فی تفسیر القرآن 145
- 3- تفسیر نمونه 147
- ترجمه قرآن 148
- 2- ترجمه آزاد 150
- 1- ترجمه تحت اللفظی 150
- 3- ترجمه معنایی 151
- فصل 10 معجزه سخن 153
- معجزه سخن 155
- آیه، بیّنه 157
- آیات تحدّی 158
- پیشینه تحدّی و معارضه 160
- آیا با قرآن معارضه شده؟ 161
- روش معارضه 161
- اشاره 162
- وجوه اعجاز قرآن 162
- 1- فصاحت کلمه و کلام 163
- 2- بلاغت برتر یا ابر رسانایی 165
- 3- هنرهای بدیعی، آرایههای ادبی 167
- امثال قرآن 169
- تصویر هنری در قرآن 171
- 4- معارف قرآن 174
- قسمهای قرآن 176
- 5- تشریع و قانونگذاری 178
- 6- قصههای قرآنی و خبرهای غیبی 180
- 7- نداشتن اختلاف و تناقض 182
- 8- اشارات علمی 183
- 9- اعجاز عددی در قرآن 185
- 10- آهنگ قرآن و جذبه آن 186
- نمایه 189
- آیات 190
- کسان، جایها 199
- فهرست موضوعی «1» 206
- کتابنامه 215
ولی چون زمان حکومت حجّاج بن یوسف در بصره می‌زیست از تصریح به نام حضرت خودداری می‌کرد. آرائش در تفسیر معروف است. «1»
در پایان یادآور می‌شود ارزش اقوال تابعین در تفسیر، از جهت تقدّم زمانی آنان و نزدیک بودن به صدر اسلام است که می‌تواند زمینه ذهنی برای مفسّر باشد، نه این که آرائشان تعبّدی و بدون نقادی پذیرفته شود.
تفسیر در سده سوم
اشاره
تفسیر در سده سوم
از سده سوم علوم اسلامی متمایز و مشخّص شد و در هر موضوع کتبی خاصّ پدید آمد. دانشمندان نحو و لغت کتابهایی به نام معانی القرآن نوشتند، مانند آثار کسائی، اخفش، فرّاء و زجّاج. گروهی درباره لغات غریب (ناآشنا) و دشوار کتابهایی به نام کلی غریب القرآن یا لغات القرآن تألیف کردند. فقیهان نیز آیاتی که احکام عملی اسلام را دربرداشت گرد آوردند و بدین‌گونه «آیات الأحکام» پدید آمد مانند احکام القرآن از محمد بن ادریس شافعی (م. 204 ه. ق). مورّخان و سیره‌نویسان به آیات تاریخی و قصص قرآن توجه کردند و آنها را یک جا گردآوری نمودند و بالاخره گروهی به تحقیق درباره موجبات اعجاز قرآن پرداختند که رفته رفته به پیدایش کتبی در علوم بلاغی (معانی و بیان و بدیع) انجامید، «2» مانند آثار جاحظ بصری. «3» چنان که از آثار مذکور بر می‌آید هدف و جهت‌گیری نویسنده بیشتر به سوی علمی است که در آن مهارت دارد، گرچه همه تألیفات بر محور قرآن و تفسیر آن می‌گردید.
__________________________________________________
(1) همان، 1/ 372- 373.
(2) ر ک: دکتر صفا، ذبیح اللّه، تاریخ ادبیّات در ایران، 65. همچنین ر ک: جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، الجزء الثانی، طبعة جدیدة، 12- 19. مؤلف دانشهایی که از قرآن متفرع شده یا برای خدمت به آن به وجود آمده نام می‌برد.
(3) عمرو بن بحر جاحظ بصری (160- 255 ه. ق). دانشمندی خوش‌خط، فصیح، نیکو سخن امّا زشت‌رو بود.
نقل است «هیچ وقت کتابی به دست وی نرسید مگر این که کاملا آن را خواند، تا جایی که دکانهای صحّافان را اجاره می‌کرد و شب در آن می‌ماند تا کتابها را مطالعه کند» معجم الادباء به نقل از لغت‌نامه دهخدا: جاحظ.
از جمله آثار اوست: البیان و التبیین (اقسام بیان و گزیده احادیث و خطبه‌هاست)؛ الإمامة؛ البخلاء؛ التّاج فی اخلاق الملوک؛ نظم القرآن؛ المسائل فی القرآن؛ معانی القرآن؛ لغت‌نامه دهخدا: جاحظ.