آشنایی با علوم قرآنی صفحه 134

به هر حال در سده سوم مقدّمات علمی و ادبی لازم برای تفسیری جامع آماده شد، تفسیری که شامل همه بحثهای لازم و مناسب هر آیه باشد. توضیح این که قبلا «تفسیر قرآن گذرگاه تمام موضوعات اسلامی [و علوم ادبی] محسوب می‌گردید، ولی از اواخر قرن سوم، تفسیر قرآن مستقیما و مستقلا موضوع تدوین گردید، و صرف نظر از تنوع محتوای قرآن، کشف معانی و مفاهیم آیات قرآن و فهم مقاصد آن به طور مستقل مورد بحث و بررسی قرار گرفت». «1» اینک به معرفی چند تفسیر مهمّ عربی و فارسی می‌پردازیم:

1- جامع البیان فی تفسیر القرآن‌

اشاره

1- جامع البیان فی تفسیر القرآن

چنان که از نامش برمی‌آید نخستین تفسیر جامع بحثهایی است که برای روشن کردن معنی آیات ضروری است و به روش نقلی نوشته شده. مؤلف آن دانشمند و مورّخ بزرگ محمد بن جریر طبری (224- 310 ه. ق) است. روش وی در تفسیر این است که بعد از ذکر آیه اختلاف قرائت و لغت غریب یا مشکل صرفی و نحوی آن را شرح می‌دهد و بسا که به اشعار عرب استشهاد می‌کند. سپس به توضیح و تفسیر کلام اللّه می‌پردازد و در این مقام به حدیث پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله یا قول اصحاب و تابعین استناد می‌جوید. هرگاه چند قول در معنی آیه‌ای باشد با دلیل ادبی یا روایی یکی را ترجیح می‌دهد. آنچه در این تفسیر کبیر چشمگیر است علاوه بر جامعیّت و آوردن همه بحثهای لازم تفسیری، نقل اسانید احادیث است، اما آنچه مایه تأسف است اخبار ضعیف و روایتهای نامعتبر است که در ردیف حدیثهای صحیح نقل کرده و از میزان اعتبار اخبارش کاسته. در همین راستا نقل اسرائیلیّات است که در شرح و بسط قصص انبیا آورده و صفای سخن خدا را به تیرگی اخبار ساختگی و خرافی یهود آلوده است. «2» چون در دیگر تفسیرها هم که به روش نقلی- یعنی تفسیر مأثور- تدوین شده اسرائیلیات وارد شده، بجاست توضیحی در باب این گونه روایات بدهیم، تا مراجعه کنندگان به تفسیرهای کهن آنها را از متن قرآن و تفسیر حقیقی آن بازشناسند.

__________________________________________________
(1) عباسعلی عمید زنجانی، مبانی و روشهای تفسیر قرآن، 36.
(2) با استفاده و برگرفته از التفسیر و المفسّرون، 1/ 212- 213.