- درآمد 1
- پوزش از پیشگاه قرآن 1
- پیشگفتار 3
- ضرورت شناخت قرآن 4
- فصل 1 وحی، ارتباط با فراسوی جهان 7
- نیاز انسان به وحی 10
- خلوتگزینی و دوران آمادگی 12
- آغاز وحی 14
- اشاره 15
- معانی وحی 15
- 1- پیغام خداوند به فرشتگان: 16
- 2- هدایت تکوینی و الهام غریزی حیوانات: 16
- 3- الهام، در دل افکندن مطلبی: 17
- 4- سخن گفتن آفریدگار با بنده برگزیده خود: 17
- حالت پیامبر در گرفتن وحی 18
- شناسایی وحی 19
- پیامآور یا نابغه 20
- فرق وحی با الهام و تجلّی ضمیر ناخودآگاه 21
- فصل 2 نزول قرآن 27
- اسباب نزول، شأن نزول 33
- گستردگی معنی آیات 34
- فصل 3 قرائت قرآن و قاریان 36
- تعلیم قرآن 37
- اهمّیت خواندن و حفظ کردن قرآن 39
- تعریف قرائت 40
- اصحاب حافظ قرآن 41
- اشاره 42
- قرّاء سبعه 42
- سبب شهرت قرّاء سبعه 43
- قرّاء عشره 44
- قرّاء اربعة عشر 44
- عوامل اختلاف قرائتها 45
- تواتر قرآن و اختلاف قرائتها 47
- ارزیابی قرائتهای هفتگانه 48
- شرط قرائت صحیح متواتر 48
- قرائت حفص 49
- تلاوت قرآن و ثواب آن 50
- اشاره 51
- آداب قرائت قرآن 51
- 1- طهارت: 52
- 3- سکوت و استماع: 52
- 2- استعاذه: 52
- 4- تلاوت: 52
- 5- ترتیل: 53
- تجوید 53
- آداب باطنی قرائت قرآن 55
- خط رایج در حجاز 57
- فصل 4 کتابت قرآن 57
- ارزش قلم و نگارش 59
- اشاره 60
- 1- نوشتافزارها در کلام اللّه: 60
- نام نوشتافزارها 60
- اهتمام به کتابت قرآن 62
- 2- آنچه به جای کاغذ به کار میرفته: 62
- کاتبان قرآن 63
- گردآوری قرآن در زمان رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله 64
- مصحف حضرت علی علیه السّلام 65
- جمع قرآن در زمان ابو بکر 66
- مصحف امام یا قرآن عثمانی 69
- شیوه تدوین مصحف امام 70
- مدت نوشتن مصاحف و شماره آنها 71
- رسم المصحف 72
- نابود کردن سایر مصاحف 74
- سرگذشت مصاحف امام 75
- نشانهگذاری حروف و اصلاح رسم مصحف 77
- خلاصه مبحث کتابت قرآن مجید 80
- 1- نداشتن نسخه بدل 83
- فصل 5 اصالت قرآن کریم 83
- 2- همهخوانی قرآن و تواتر آن 84
- 3- تواتر قرآن از منظری نو 85
- 4- بر جا بودن اوصاف و امتیازات 87
- اشاره 89
- فصل 6 نامهای کلام اللّه 89
- قرآن 90
- کتاب 90
- فرقان 91
- ذکر 91
- معرّفی قرآن از زبان قرآن 92
- تعریف قرآن 92
- فصل 7 ترتیب و تنظیم قرآن مجید 95
- آیه تسمیه 97
- سوره 98
- اندازه سورهها 99
- حروف مقطّعه 101
- اسامی سورهها 103
- احزاب 104
- تأمّلی در اسامی سورهها 104
- سورههای عزائم 109
- فایده و حکمت تقسیم قرآن به سورهها 109
- اشاره 110
- سورههای مکّی و مدنی 110
- تفاوتهای کلّی سورههای مکّی و مدنی 111
- نسخ، ناسخ و منسوخ 112
- فصل 8 محکم و متشابه 114
- اشاره 116
- فایده آیات متشابه 116
- 1- نارسایی تعبیرات و الفاظ: 116
- 2- محدودیت اندیشه انسان 117
- 3- واداشتن مسلمین به تحقیق و بررسی 118
- 4- توجه دادن به مفسّر الهی 118
- توضیح 119
- تأویل 120
- 1- تأویل متشابه 120
- اشاره 120
- 3- مآل و سرانجام کار 121
- 2- تأویل به معنی تعبیر خواب 121
- ضرورت تأویل- تأویل ناروا 121
- شرایط تأویل 122
- راسخان در علم 122
- حدیث ثقلین 124
- فصل 9 تفسیر و سیر آن در نگاهی گذرا 126
- لزوم تفسیر 126
- دانشهای لازم برای مفسّر 127
- تفسیر بدون علم، تفسیر به رأی 128
- سیر تفسیر و تطوّر آن 129
- اشاره 130
- تفسیر نقلی- تفسیر تابعین 130
- 1- سعید بن جبیر 131
- 2- سعید بن مسیّب 131
- 3- مجاهد بن جبر 131
- 5- ابو سعید حسن بصری 132
- 4- عکرمه مولا ابن عبّاس 132
- اشاره 133
- تفسیر در سده سوم 133
- 1- جامع البیان فی تفسیر القرآن 134
- اسرائیلیّات 135
- 2- ترجمه تفسیر طبری 135
- 3- کشف الأسرار و عدّة الأبرار 136
- 4- روض الجنان و روح الجنان 138
- تفسیر اجتهادی 140
- 5- مجمع البیان لعلوم القرآن 140
- تفسیر در سده چهاردهم 142
- نگرش جدید در تفسیرنویسی 142
- بازگشت به قرآن 143
- 1- المنار، روش نو در تفسیر 143
- 2- المیزان فی تفسیر القرآن 145
- 3- تفسیر نمونه 147
- ترجمه قرآن 148
- 2- ترجمه آزاد 150
- 1- ترجمه تحت اللفظی 150
- 3- ترجمه معنایی 151
- فصل 10 معجزه سخن 153
- معجزه سخن 155
- آیه، بیّنه 157
- آیات تحدّی 158
- پیشینه تحدّی و معارضه 160
- روش معارضه 161
- آیا با قرآن معارضه شده؟ 161
- وجوه اعجاز قرآن 162
- اشاره 162
- 1- فصاحت کلمه و کلام 163
- 2- بلاغت برتر یا ابر رسانایی 165
- 3- هنرهای بدیعی، آرایههای ادبی 167
- امثال قرآن 169
- تصویر هنری در قرآن 171
- 4- معارف قرآن 174
- قسمهای قرآن 176
- 5- تشریع و قانونگذاری 178
- 6- قصههای قرآنی و خبرهای غیبی 180
- 7- نداشتن اختلاف و تناقض 182
- 8- اشارات علمی 183
- 9- اعجاز عددی در قرآن 185
- 10- آهنگ قرآن و جذبه آن 186
- نمایه 189
- آیات 190
- کسان، جایها 199
- فهرست موضوعی «1» 206
- کتابنامه 215
آن تفسیر به پارسی مورد اشکال بعضی از دانشمندان قرار گرفت که امیر سامانی از فقیهان ماوراء النهر فتوا خواست و آنان با استشهاد به آیه: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ «1» «و ما هیچ پیامبری را جز به زبان قومش نفرستادیم» ترجمه را جایز شمردند. چنان که در مقدمه ترجمه آمده آنان با حذف اسنادهای طولانی احادیث آن را ترجمه کردند که اکنون موجود است و جزء نخستین آثار نثر کهن پارسی به شمار می‌رود و بیشتر ارزش زبانی و ادبی دارد. «2»
ناگفته نماند درباره این که ترجمه تفسیر طبری به راستی برگردان تفسیر جامع البیان طبری- با حذف سندهای اخبار- می‌باشد یا مترجمان از منابع تفسیری دیگر و تاریخ طبری هم بهره جسته‌اند، تحقیقات جدید فرض دوم را تأیید می‌کند. «3»
3- کشف الأسرار و عدّة الأبرار
3- کشف الأسرار و عدّة الأبرار
در سده ششم هجری- از سال 520- دانشمندی از اصحاب حدیث «4» که عارف و نویسنده توانایی بود، تفسیر مختصر خواجه عبد اللّه انصاری (م. 481 ه ق) را دستمایه
__________________________________________________
(1) ابراهیم/ 4.
(2) ر ک: ترجمه تفسیر طبری، تصحیح و اهتمام حبیب یغمایی، انتشارات دانشگاه تهران، هفت مجلد، 1339 ش.
(3) ر ک: آذرتاش، آذرنوش، تاریخ ترجمه از عربی به فارسی (ترجمه‌های قرآنی)، 49- 62. نویسنده محقّق از مقایسه و مقابله تفسیر جامع البیان با آنچه به نام ترجمه آن معروف است به این نتیجه رسیده است که «مقایسه میان دو کتاب نشان داده است که چنین نبوده [یعنی ترجمه جامع البیان نمی‌باشد] و باید پنداشت که تفسیر طبری مهمترین منبع آنان بوده است نه مأخذ ترجمه» (ص 62).
(4) اصحاب حدیث: گروهی (اصطلاحا طبقه‌ای) از مسلمانان صدر اسلام (سده‌های دوم و سوم) بودند که علاوه بر فروع دین، در اصول اعتقادی هم معتقد به سمع (شنیدن و اخذ از پیامبر) و متّکی به نقل بودند و بدین‌گونه معارف دینی را منوط به تعلّم و تلقّی از انبیا می‌دانستند نه استدلال عقلی. بدین جهت نقل حدیث در میان آنان اهمیّت فوق العاده داشت و پایه استدلال و استنباط مسائل دینی محسوب می‌شد. پس از ظهور متکلّم معروف ابو الحسن- علی بن اسماعیل- اشعری (م. حدود 324 ه. ق) و استوار کردن اصول اعتقادی اهل سنّت بر پایه منقولات و ظواهر آیات، از اوایل سده چهارم «اصحاب حدیث» به نام «اشعری» در مقابل «معتزلی»- که عقل‌گرا بودند- نامیده شدند. ر ک: لغت‌نامه دهخدا، اصحاب حدیث، ملل و نحل شهرستانی، 1/ 265.