- درآمد 1
- پوزش از پیشگاه قرآن 1
- پیشگفتار 3
- ضرورت شناخت قرآن 4
- فصل 1 وحی، ارتباط با فراسوی جهان 7
- نیاز انسان به وحی 10
- خلوتگزینی و دوران آمادگی 12
- آغاز وحی 14
- اشاره 15
- معانی وحی 15
- 1- پیغام خداوند به فرشتگان: 16
- 2- هدایت تکوینی و الهام غریزی حیوانات: 16
- 4- سخن گفتن آفریدگار با بنده برگزیده خود: 17
- 3- الهام، در دل افکندن مطلبی: 17
- حالت پیامبر در گرفتن وحی 18
- شناسایی وحی 19
- پیامآور یا نابغه 20
- فرق وحی با الهام و تجلّی ضمیر ناخودآگاه 21
- فصل 2 نزول قرآن 27
- اسباب نزول، شأن نزول 33
- گستردگی معنی آیات 34
- فصل 3 قرائت قرآن و قاریان 36
- تعلیم قرآن 37
- اهمّیت خواندن و حفظ کردن قرآن 39
- تعریف قرائت 40
- اصحاب حافظ قرآن 41
- اشاره 42
- قرّاء سبعه 42
- سبب شهرت قرّاء سبعه 43
- قرّاء عشره 44
- قرّاء اربعة عشر 44
- عوامل اختلاف قرائتها 45
- تواتر قرآن و اختلاف قرائتها 47
- ارزیابی قرائتهای هفتگانه 48
- شرط قرائت صحیح متواتر 48
- قرائت حفص 49
- تلاوت قرآن و ثواب آن 50
- آداب قرائت قرآن 51
- اشاره 51
- 2- استعاذه: 52
- 1- طهارت: 52
- 3- سکوت و استماع: 52
- 4- تلاوت: 52
- 5- ترتیل: 53
- تجوید 53
- آداب باطنی قرائت قرآن 55
- خط رایج در حجاز 57
- فصل 4 کتابت قرآن 57
- ارزش قلم و نگارش 59
- اشاره 60
- 1- نوشتافزارها در کلام اللّه: 60
- نام نوشتافزارها 60
- 2- آنچه به جای کاغذ به کار میرفته: 62
- اهتمام به کتابت قرآن 62
- کاتبان قرآن 63
- گردآوری قرآن در زمان رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله 64
- مصحف حضرت علی علیه السّلام 65
- جمع قرآن در زمان ابو بکر 66
- مصحف امام یا قرآن عثمانی 69
- شیوه تدوین مصحف امام 70
- مدت نوشتن مصاحف و شماره آنها 71
- رسم المصحف 72
- نابود کردن سایر مصاحف 74
- سرگذشت مصاحف امام 75
- نشانهگذاری حروف و اصلاح رسم مصحف 77
- خلاصه مبحث کتابت قرآن مجید 80
- 1- نداشتن نسخه بدل 83
- فصل 5 اصالت قرآن کریم 83
- 2- همهخوانی قرآن و تواتر آن 84
- 3- تواتر قرآن از منظری نو 85
- 4- بر جا بودن اوصاف و امتیازات 87
- اشاره 89
- فصل 6 نامهای کلام اللّه 89
- قرآن 90
- کتاب 90
- فرقان 91
- ذکر 91
- معرّفی قرآن از زبان قرآن 92
- تعریف قرآن 92
- فصل 7 ترتیب و تنظیم قرآن مجید 95
- آیه تسمیه 97
- سوره 98
- اندازه سورهها 99
- حروف مقطّعه 101
- اسامی سورهها 103
- احزاب 104
- تأمّلی در اسامی سورهها 104
- فایده و حکمت تقسیم قرآن به سورهها 109
- سورههای عزائم 109
- اشاره 110
- سورههای مکّی و مدنی 110
- تفاوتهای کلّی سورههای مکّی و مدنی 111
- نسخ، ناسخ و منسوخ 112
- فصل 8 محکم و متشابه 114
- اشاره 116
- فایده آیات متشابه 116
- 1- نارسایی تعبیرات و الفاظ: 116
- 2- محدودیت اندیشه انسان 117
- 3- واداشتن مسلمین به تحقیق و بررسی 118
- 4- توجه دادن به مفسّر الهی 118
- توضیح 119
- تأویل 120
- اشاره 120
- 1- تأویل متشابه 120
- 3- مآل و سرانجام کار 121
- 2- تأویل به معنی تعبیر خواب 121
- ضرورت تأویل- تأویل ناروا 121
- شرایط تأویل 122
- راسخان در علم 122
- حدیث ثقلین 124
- فصل 9 تفسیر و سیر آن در نگاهی گذرا 126
- لزوم تفسیر 126
- دانشهای لازم برای مفسّر 127
- تفسیر بدون علم، تفسیر به رأی 128
- سیر تفسیر و تطوّر آن 129
- اشاره 130
- تفسیر نقلی- تفسیر تابعین 130
- 2- سعید بن مسیّب 131
- 1- سعید بن جبیر 131
- 3- مجاهد بن جبر 131
- 5- ابو سعید حسن بصری 132
- 4- عکرمه مولا ابن عبّاس 132
- اشاره 133
- تفسیر در سده سوم 133
- 1- جامع البیان فی تفسیر القرآن 134
- اسرائیلیّات 135
- 2- ترجمه تفسیر طبری 135
- 3- کشف الأسرار و عدّة الأبرار 136
- 4- روض الجنان و روح الجنان 138
- تفسیر اجتهادی 140
- 5- مجمع البیان لعلوم القرآن 140
- تفسیر در سده چهاردهم 142
- نگرش جدید در تفسیرنویسی 142
- بازگشت به قرآن 143
- 1- المنار، روش نو در تفسیر 143
- 2- المیزان فی تفسیر القرآن 145
- 3- تفسیر نمونه 147
- ترجمه قرآن 148
- 2- ترجمه آزاد 150
- 1- ترجمه تحت اللفظی 150
- 3- ترجمه معنایی 151
- فصل 10 معجزه سخن 153
- معجزه سخن 155
- آیه، بیّنه 157
- آیات تحدّی 158
- پیشینه تحدّی و معارضه 160
- آیا با قرآن معارضه شده؟ 161
- روش معارضه 161
- اشاره 162
- وجوه اعجاز قرآن 162
- 1- فصاحت کلمه و کلام 163
- 2- بلاغت برتر یا ابر رسانایی 165
- 3- هنرهای بدیعی، آرایههای ادبی 167
- امثال قرآن 169
- تصویر هنری در قرآن 171
- 4- معارف قرآن 174
- قسمهای قرآن 176
- 5- تشریع و قانونگذاری 178
- 6- قصههای قرآنی و خبرهای غیبی 180
- 7- نداشتن اختلاف و تناقض 182
- 8- اشارات علمی 183
- 9- اعجاز عددی در قرآن 185
- 10- آهنگ قرآن و جذبه آن 186
- نمایه 189
- آیات 190
- کسان، جایها 199
- فهرست موضوعی «1» 206
- کتابنامه 215
تفسیر اجتهادی
تفسیر اجتهادی
روشی است در گزارش «1» قرآن که بعد از تفسیر نقلی (مأثور) متداول شد و در واقع نتیجه پیشرفت علم تفسیر بود.
در این روش، مفسّر به عقل و اظهار نظر بیش از خبر و اثر اعتماد می‌کند و به دلالت خرد به نقد اخبار می‌پردازد؛ «2» امّا نباید فراموش کرد که در این طریق لغزشگاه زیاد است و سرانجامش وخیم. از این رو، بعد از توکل به خدا و استعانت از او، احاطه علمی و ژرف‌نگری و اخلاص، احتراز از رأی شخصی و توجیه آیه مطابق آن واجب است، «3» تا تفسیر اجتهادی به تفسیر به رأی نینجامد.
«تفسیر اجتهادی» را برخی قرآن‌پژوهان «تفسیر عقلی» یا تفسیر به رأی ممدوح نامیده‌اند. «4»
5- مجمع البیان لعلوم القرآن
5- مجمع البیان لعلوم القرآن
تألیف ادیب و دانشمند بزرگ ابو علی فضل بن حسن طبرسی «5» (468- 548 ه. ق)، از بهترین تفسیرهای اجتهادی قدیم است که مانند دو تفسیر کشف الأسرار و روض الجنان در سده ششم هجری نوشته شده، با این تفاوت که به زبان علمی آن زمان، یعنی عربی است. نظم منطقی و اسلوب پسندیده‌ای که مؤلّف در ایراد مطالب رعایت کرده
__________________________________________________
(1) گزارش: شرح، تفسیر.
(2) همان، 2/ 349.
(3) همان، 2/ 349- 352. یادآور می‌شود تفسیر به رأی یا بدون علم قبلا شرح داده شد، آنچه اینک باید گفت سبب افتادن در این ورطه است که نخست: استبداد به رأی است که مفسّر بدون مراجعه به آراء دیگر مفسّران آنچه به نظرش می‌رسد معنی و مراد از آیه بداند. خطر دوم از این جا ناشی می‌شود که مفسّر به آیه‌ای اتکا کند و آن را به مذهب یا رأیی که دارد تطبیق دهد برای استشهاد یا استدلال بر درستی اعتقادش.
(4) ر ک: خرّمشاهی، «تفسیر»، قرآن‌پژوهی، 152- 155؛ نیز ر ک: مبانی و روشهای تفسیر قرآن، 155- 160 که مؤلف مشخصات «تفسیر اجتهادی» و دلایل درستی و بلکه ارجح بودن آن را بر تفسیر نقلی ذکر می‌کند.
(5) بر طبق تحقیق گسترده‌ای که دکتر کریمان در کتاب «طبرسی و مجمع البیان» کرده است، «طبرس» معرّب «تفرش» می‌باشد که از نواحی اراک است و نسبت دادن آن به طبرستان خطاست، زیرا منسوب به طبرستان را طبری گویند. او بیشتر عمرش را در مشهد و سبزوار گذرانده است. آرامگاه او در مشهد و نزدیک حرم مطهّر رضوی علیه السّلام است.