آشنایی با علوم قرآنی صفحه 163

می‌رساند که قرآن معجزه همه عصرها و برای تمام انسانهاست از همه جهات: در معرّفی صفات جلال و جمال آفریدگار و اثبات مبدأ و معاد، در تعلیمات اخلاقی و عبادی و ارائه غایت حیات و شیوه هدایت و تربیت انسان، در امثال و اخبار تاریخی و قصه‌های عبرت‌آموز، در بشارت و انذار و وعد و وعیدش، در کلمات فصیح و جملات بلیغ و توصیفات بدیعش، تأثیرش در نفوس و بالاخره در اسلوب و نظم مخصوص به خودش.

امّا مهمترین وجه اعجاز قرآن در زبان و بیان آن یعنی فصاحت بی‌نظیر و بلاغت معارضه‌ناپذیر آن است، که تمام قرآن‌پژوهان قدیم و جدید آن را یاد کرده‌اند و در آیات مکّی نمود بیشتری دارد. ما هم از اعجاز بیانی آغاز می‌کنیم با نقل اندکی از شواهد بسیار.

1- فصاحت کلمه و کلام‌

1- فصاحت کلمه و کلام

کلماتی که در قرآن آمده نه تنها از عیبهایی مانند غرابت و تنافر حرفها دور است، که زیبا و خوشنوا هم می‌باشد و در نتیجه آیات شیوا و به تعبیر قرآن روشن «1» و گویاست. در سخن خداوند تک‌واژه‌ها بسیار دقیق و حساب شده است، به صورتی که نمی‌توان در جای آنها لفظی دیگر گذاشت. جاحظ (م. 255 ه. ق) در البیان و التّبیین می‌نویسد:

«مردمان با مسامحه الفاظی را در جای هم به کار می‌گیرند و به تفاوتهای باریک آنها توجّه نمی‌کنند. آیا نمی‌بینی که خداوند در قرآن «جوع» را جز در موضع کیفر یا تنگدستی و نیاز شدید و ناتوانی آشکار به کار نبرده است؟ «2» و حال آن که مردم این کلمه را- به جای سغب- درباره گرسنگی عادی- که توأم با تندرستی و امکان و توانایی برای خوردن است- نیز به کار می‌گیرند. همین طور است کلمه «مطر» [- باران] که در قرآن به دقت و فقط در موضع انتقام استعمال شده است «3»، ولی عموم مردم و حتّی بیشتر اهل فن، بین آن و «غیث» تفاوت نمی‌نهند». «4»

__________________________________________________
(1) قرآن مکرر به وصف «مبین» توصیف شده: قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ مائده/ 15، نیز: یوسف/ 1.
(2) مانند این آیات: وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ ... بقره/ 155، فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ نحل/ 112 نیز: غاشیه/ 7، قریش/ 4.
(3) مانند: وَ لَقَدْ أَتَوْا عَلَی الْقَرْیَةِ الَّتِی أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ فرقان/ 40، وَ أَمْطَرْنا عَلَیْهِمْ مَطَراً فَساءَ مَطَرُ الْمُنْذَرِینَ شعراء 173 و نمل/ 58، نیز: اعراف/ 84.
(4) فراستخواه، مقصود، زبان قرآن، 224.