آشنایی با علوم قرآنی صفحه 167

رسید می‌ترسد و صرف نظر می‌کند، پس موجب ادامه زندگی مقتول و قاتل فرضی می‌شود. بعض دیگر مفسران گفته‌اند: در عصر جاهلیّت به جای یک تن ممکن بود چند تن را- از کینه و دشمنی- بکشند، حکم قصاص آن را از بین می‌برد. همانند آیه مذکور در بین عربها جمله «القتل أنفی للقتل» مشهور بود. علمای بلاغت در مقام مقایسه این جمله با آیه برآمده می‌گویند: آشکارا می‌بینیم که تا چه حد آیه معنی را بهتر و با فوایدی بیشتر می‌رساند، در حالی که عبارتش کوتاه‌تر و از تکرار [کلمه القتل] به دور و با تألیف و ترکیبی بهتر می‌باشد. «1»

ابو الفتوح پس از تفسیر آیه می‌نویسد: «این آیت از آیات مشار الیهاست در فصاحت، برای آن که تضمین این معانی در الفاظی چنین موجز عذب بر وجه کنایت چنان که ظاهر برعکس نماید از مراد، «2» بابی باشد جامع انواع فصاحت را ...» سپس چند جمله‌ای که عربها برای بیان همین مطلب گفته‌اند- مانند عبارتی که از طبرسی آوردیم- نقل می‌کند و نتیجه می‌گیرد «با آن که حروف بیش از آن است که لفظ قرآن را، آن عذوبت و طراوت ندارد که: وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ». «3»

عبد القاهر جرجانی به نکته ظریف دیگری هم اشاره می‌کند و می‌گوید:

«حیات معرفه نیامده، زیرا منظور مطلق حیات و زندگی نیست، بلکه حیاتی است که به سبب قصاص تأمین می‌شده است؛ چون اصل زندگی با قصاص تأمین نمی‌شده بلکه بخشی از حیات اجتماعی مردمان- هم به لحاظ کمّی و کاهش قتل و جنایت و هم از حیث کیفی و ایجاد آرامش و امنیّت- مرهون قصاص می‌باشد «4»».

3- هنرهای بدیعی، آرایه‌های ادبی‌

اشاره

3- هنرهای بدیعی، آرایه‌های ادبی

علاوه بر فصاحت و بلاغت آیات به کار رفتن آرایه‌هایی چون تشبیه، استعاره، تمثیل

__________________________________________________
(1) مجمع البیان 1/ 481.
(2) یعنی ظاهر عبارت دستور کشتن قاتل است امّا در واقع آنچه اراده شده، منع از عداوت و قتل بی‌حساب و اجرای حکم قصاص برای تأمین حیات فردی و جمعی است.
(3) روض الجنان و روح الجنان 2/ 340.
(4) دلائل الاعجاز فی القرآن، 362، به نقل از: زبان قرآن، 200. ضمنا باریک‌اندیشیهای آن سخن‌سنجان قابل توجّه است.