آشنایی با علوم قرآنی صفحه 169

شیب الرأس» یا «اشتعل الشیب فی الرأس» هم بود، آیه به هنجار، مستعار، شیوا و زیبا بود، امّا نظم موجود آیه چیزی فراتر است. زیرا «اشتعل» در معنی متعلّق به «شیب» است و در لفظ به «رأس» اسناد گردیده و «شیب» که سبب اشتعال «رأس» است تمیز آورده شده تا فراگیری اشتعال پیری در رأس (یعنی سپیدی همه موی) را برساند. [چنان که] اگر بگویم «اشتعل النّار فی البیت» یعنی در خانه آتش شعله‌ور شد امّا وقتی می‌گوییم «اشتعل البیت نارا» یعنی بکلّی طعمه حریق شد ...» «1».

به رعایت اختصار از نقل شواهد بیشتر صرف نظر کرده به بحث تمثیل یا امثال قرآنی می‌پردازیم، که خود آیتی از بلاغت کتاب الهی است.

امثال قرآن‌

امثال قرآن

در ادبیّات پیشرفته از شیوه‌های بیان مقصود به صورت زیبا و مؤثر مثل آوردن است.

علمای بلاغت گویند: مثل در محاورات حکم برهان را در بحثهای عقلی دارد. بنابر تعریفی که علمای ادب کرده‌اند چون میان دو جمله، علاقه شباهت باشد آن را تمثیل نامند، چنین سخنی اگر شایع و بر زبانها جاری باشد آن را مثل خوانند. «2»

ابراهیم نظّام «3» گوید: «در مثل چهار مزیّت جمع می‌شود که در کلامی غیر آن گرد نمی‌آید: کوتاهی لفظ و رسیدن به معنی و حسن تشبیه و لطف کنایه، و این نهایت بلاغت و کمال سخنوری است». «4» در قرآن از این شیوه بیان استفاده شده و معانی بلند و مسائل عقلی و نامحسوس را با امثال گوناگون برای مخاطبان محسوس و پذیرفتنی کرده، ضمن آن که مقصود با شیوایی و بیان ادبی قوی و مؤثر ادا شده است. قرآن خود ما را به اهمیّت امثال توجّه می‌دهد: وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ «5» «و در این قرآن از هرگونه مثلی برای مردم آوردیم، باشد که آنان پند گیرند».:

__________________________________________________
(1) دلائل الاعجاز، 159، به نقل از: زبان قرآن با تلخیص، 198. مثالها در باب آرایه‌های آیه‌ها بسیار زیاد است.

خواستاران می‌توانند به نوع پنجاه و دوم (در حقیقت و مجاز قرآن) و نوع پنجاه و سوم (در تشبیه و استعاره‌های قرآن) رجوع کنند.

(2) ر ک: دهخدا، لغت‌نامه، مثل.
(3) ابراهیم بن سیار (185- 221 ه. ق.) از پیشوایان معتزله.
(4) به نقل از: حکمت، علی اصغر، امثال قرآن، 2.
(5)- زمر/ 27.