آشنایی با علوم قرآنی صفحه 172

آکنده می‌سازد ... و معانی بدین صورت در نفوس آدمیان اثر می‌گذارند. «1»»

مثالها را از معانی ذهنی که جامه حسی دربر می‌پوشند آغاز می‌کنیم: مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ‌ءٍ «2» «مثل کسانی که به پروردگار خود کافر شدند چون خاکستری است که بادی تند در روزی طوفانی بر آن وزد، از آنچه به دست آورده‌اند بهره‌ای نتوانند برد.» در این تابلوسازی جاندار و متحرک، حرکت تند باد را در یک روز طوفان‌زا در برابر خویش مشاهده می‌کنیم که خاکستر اعمال کافران را چنان به هر سو می‌پراکند که گرد آوردن آن دیگر هرگز صورت نبندد. «3»»

«قرآن به روشنی می‌گوید آن خدایان دروغینی که مورد پرستشند نه می‌شنوند و نه اجابت می‌کنند، چرا که نه قادرند به شنیدن نه توضیح دادن، و نیایشگران آنها نیز به هرزه آنان را ندا درمی‌دهند. این معنی را قرآن چنان با الفاظ بیان می‌کند که برای ما محسوس و ملموس می‌شود و نفس با همان عبارات عادی معانی ذهنی را با قوّت هر چه تمامتر در می‌یابد: وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ». «4»

سید قطب در بخشی خاص عناصر سازنده تصویر را شرح می‌دهد و برای آن دو جزء قائل می‌شود: خیال‌انگیزی بر پایه حس، و تجسیم یعنی صورت جسمانی دادن به معنویات برهنه از مادّه، سپس می‌نویسد:

«نوعی از خیال‌انگیزی یا صورتگری را می‌توان شخصیت دادن یا تشخّص بخشیدن نامید، یعنی به موجودات بی‌جان زندگی و اوصاف انسانی بخشیدن ... اینک صبح دم می‌زند:

وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ «5» با انفاس خوش گویی زندگی آرام بر سطح زمین تپیدن آغاز می‌کند ...

زمانی شب در پی روز روان می‌شود تا شاید به او برسد: یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً «6» «روز را به شب- که شتابان آن را می‌طلبد- می‌پوشاند» گویی خیال در دوری که

__________________________________________________
(1) آفرینش هنری در قرآن، 44- 46، با تلخیص.
(2) ابراهیم/ 18. روشن است که این نمونه‌ها مثال برای تشبیه نیز می‌باشد.
(3) آفرینش هنری در قرآن، 47.
(4) همان مأخذ، 51.
(5) تکویر/ 18.
(6) اعراف/ 54.