آشنایی با علوم قرآنی صفحه 173

در آنها نه نهایت و نه بدایت پیداست این سیر را با آن دو دنبال می‌کند. زمین و آسمان گویی دو موجود عاقلند که خدا به آنها خطاب می‌کند و چون به آنها می‌فرماید: خواه با اکراه و خواه با میل به سوی من آیید پاسخ می‌دهند: أَتَیْنا طائِعِینَ «1» «در حال اطاعت آمدیم! «2» ...» و نیز از همین قبیل است: وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ «3» «و از گامهای شیطان پیروی مکنید.» «4»

«از مثالهایی که نقل کردیم آشکارا برمی‌آید سبک بیان قرآن تصویری و تخیّلی است نه صرفا ذهنی و لفظی، زیرا مفاهیم، حس و وجدان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و در اعماق وجود ما رخنه می‌کند. برای مقایسه اگر بخواهیم نفرت خود را از چیزی- مثلا از دعوت به ایمان آوردن- ابراز داریم می‌توانیم آن را با الفاظ عادی ابراز داریم، ولی ملاحظه کنید چگونه قرآن این نفرت را با چاشنی نیشخند و نهایت زیبایی بیان می‌کند: فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ. کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ. فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ «5» «پس چرا از این تذکار روگردانند؟ به خران رمنده‌ای مانند، که از پیش شیری گریزان شده است.» ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا!» «6» ضمنا فاصله بین دو آیه و آهنگ سخن هم بر القای معنی می‌افزاید.

اکنون که پرده‌ای از هنرنمایی قرآن نشان داد شد و رازی از بلاغت این شگرف‌نامه آشکار گشت به نکته‌ای دیگر نیز پی می‌بریم و آن توان و تأثیر عمیق «هنر» در ابلاغ حقایق و تعلیم و تربیت است. سیّد قطب در این باره می‌گوید:

«تعبیر قرآنی جمع میان غرض دینی و هدف هنری کرده تا آن جا که زیبایی هنری برای او ابزاری است که به وسیله آن وجدان دینی را برمی‌انگیزد تا بهتر بتواند آن را پذیرای تأثّرات مذهبی سازد. هنر چون به چنین ساحت و مرزی رسید یعنی با بهترین تعبیر بیان

__________________________________________________
(1) فصّلت/ 11. مقصود این است که به آسمان و زمین شخصیّت انسانی بخشیده سپس آمدن را به آنها نسبت داده، و مقصود از آمدن اطاعت محض از اراده تکوینی آفریدگار است.
(2) آفرینش هنری در قرآن، 83.
(3) بقره/ 168.
(4) آفرینش هنری در قرآن، 85.
(5) مدّثر/ 49- 51.
(6) آفرینش هنری در قرآن، 183- 184 با اندک دگرگونی و کوتاه کردن نوشته. مثال دیگر وی در این باب آیه 73 سوره حج است که ناتوانی خدایان دروغین را نیکو به تصویر کشیده.