آشنایی با علوم قرآنی صفحه 179

زکات اختصاص ندارد، بلکه بیشتر درباره احکامی است که به نظام اجتماعی و روابط سالم و عادلانه خانواده و جامعه اسلامی برمی‌گردد و همه توسط فقیهان از کتاب و سنّت استنباط شده و در کتب فقهی موجود است. چند عنوان از آن مباحث یاد می‌شود:

بازرگانی، شرکت، زراعت، وکالت، اجاره، ازدواج، طلاق، ارث، سیاست، قضاوت و دیات. «1» تعلیمات اخلاقی و تهذیب نفس نیز در کنار این آیات آمده، مثلا اگر حکم قصاص را بیان کرده دستور عفو و گذشت را هم یادآور شده و بیشتر توصیه کرده.

در مورد حقوق بانوان- که در آن زمان حقّی برای آنان قائل نبودند- حکم کلّی‌اش در قرآن این آیه است: وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ «2» «و مانند همان [وظایفی] که بر عهده زنان است به طور شایسته به نفع آنان [بر عهده مردان] است. کلمه «معروف» نامی است برای هر کاری که به حکم عقل یا شرع خوبی‌اش تصدیق شده، «3» و در آیات مربوط به طلاق یا دیگر حقوق بانوان در سوره بقره، 12 بار تکرار شده «4» و همواره تأکید بر این بوده که به نیکی و شایستگی با آنان رفتار شود.

مقصود ارائه نمونه‌ای از احکام عادلانه اسلام در شؤون مختلف جامعه بود که البتّه با واقع‌بینی و مصلحت‌اندیشی الهی است نه خواسته‌های اکثریت مردم. خلاصه آن که بی‌تردید یکی از جلوه‌های بارز اعجاز کتاب خدا، تشریع حکیمانه و قانون‌گذاری عادلانه آن است، که با مطالعه آیات احکام و پی بردن به نکته‌سنجی و مصلحت‌بینی که در آنهاست، می‌یابیم که از سوی خدای علیم حکیم صادر شده و در کتابش آمده، و از افکار محدود و نظریه‌های غرض‌آلود گروهی در برابر گروه دیگر، یا منافع طبقات خاصی از اجتماع به دور است.

__________________________________________________
(1) عنوانها برگزیده‌ای است از فهرست ابواب کتاب مختصر نافع تألیف محقق حلّی (م. 676 ه. ق.)، و برای آگاهی از پیشرفت فقه و مسائل جدید ر ک: تحریر الوسیلة در 2 جلد.
(2) بقره/ 228. یعنی اگر احکامی وضع شده که ظاهرا به سود مردان است، در برابر احکامی نیز به نفع بانوان مقرر شده که مردان باید عمل کنند و در صورت تخلّف دادگاه اسلامی آنان را وادار به پذیرش حکم می‌کند.
(3) المفردات: عرف.
(4) المیزان 2/ 232. صاحب المیزان بحث علمی مفصّلی درباره حقوق بانوان و وضع اجتماعی آنان قبل از اسلام و در اسلام کرده‌اند که حق مطلب ادا شده. ر ک: 2/ 266- 276.