آشنایی با علوم قرآنی صفحه 181

لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ «1» «به راستی در سرگذشت آنان برای خردمندان عبرتی است.»

توجّه به معنی اصلی «عبرت» ارزش آموزشی و کاربردی قصه‌های پیامبران را روشنتر می‌کند: مصدر آن «العبر و العبور» است به معنی «از آب بگذشتن» «2»، بعد در امور معنوی به کار رفته: الإعتبار و العبرة «آن حالتی است که در آن از شناخت آنچه مشاهده می‌شود به آنچه دیده نمی‌شود برسیم» «3»، یعنی گذشتن از ظاهر حوادث و پی بردن به ژرفا و علّت روی دادن آن. چنان که معنی دیگر «العبر» کتاب به تفکر خواندن است. «4»

امّا معجزه بودن قصص از این جهت است که قرآن به عنوان بیننده و گواه حاضر در صحنه از این رویدادها گزارش می‌دهد و حوادث برجسته و پندآموز را به زمان حال آورده پیش چشم می‌نهد. جالب‌تر این که خود تصریح می‌کند هیچ یک از مخاطبان آنها را نمی‌دانستند، مثلا بعد از حادثه طوفان نوح و غرق شدن کافران و نجات اندک گرویدگان می‌فرماید: «این از خبرهای غیب است که آن را به تو وحی می‌کنیم. پیش از این نه تو آن را می‌دانستی و نه قوم تو. پس شکیبا باش که فرجام [نیک] از آن تقواپیشگان است. «5»»

ارزش و اهمّیت مطلب وقتی معلوم می‌شود که داستانهای قرآن را با آنچه در تورات و انجیل آمده مقایسه کنیم. مثلا هنگامی که داستان حضرت آدم و بیرون شدنش را از بهشت در تورات- در فصل سوم از سفر تکوین- بخوانیم می‌بینیم همراه با خرافات و کفر است، زیرا به خداوند نسبت کذب و خدعه می‌دهد و از این‌گونه سخنان باطل و کفرآمیز را در فصل 18 و 19 زمان آمدن فرشتگان به حضور حضرت ابراهیم به مژده داشتن

__________________________________________________
(1) یوسف/ 111.
(2) این کاربرد نخستین کلمه است و مناسب با زندگی روستایی. ر ک: تاج المصادر، 1/ 22.
(3) المفردات: عبر.
(4) تاج المصادر، همان. یادآور می‌شود از 7 مورد که لفظ «عبرة» یا «اعتبروا» در آنها آمده 4 آیه در مورد حوادث تاریخی است و 3 آیه درباره آیات آفاقی.
(5) هود/ 49. تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیها إِلَیْکَ، ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا. فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ. آشنایی با علوم قرآنی(رکنی)، ص: 182

فرزند نیز می‌بینیم. «1»

سرگذشت پیامبر پارسایی چون حضرت عیسی و مادرش در انجیل نیز خالی از خبط و خطا نیست، زیرا گذشته از نسبت الوهیّت به وی، «در همان صفحه اوّل انجیل نیز شجرة النّسب عیسی علیه السّلام ما را دچار اشکال می‌کند، زیرا در این باب متن انجیل متّی با متن انجیل لوقا آشکارا در تناقض است. «2»»

باری مقصود از اعجاز کلام اللّه تنها در اخبار از اخبار گذشته و امّتهای درگذشته که کسی خبر نداشته «3» نیست بلکه منظور این است که با وجود اشتراک در قصه‌ها با تورات و انجیل، مزیّت قرآن در واقع‌بینی و حقیقت‌گویی آن است به صورتی که یقین می‌کنیم اطلاع بر آنها- بخصوص برای فردی امّی و درس ناخوانده- جز از راه وحی ممکن نیست و از این رو، یکی از ادلّه اعجاز قرآن می‌باشد.

علاوه بر قصه‌های پیش گفته، قرآن خبرهایی از تاریخ حیات پیامبر اکرم داده که تحقق یافته و اطلاع بر آنها فقط از طریق وحی امکان داشته، مانند بازگشت پیامبر از مدینه به مکه که قرآن به حضرت وعده داده «4» و پس از زمانی کوتاه واقع شده است.

از دیگر آیات که خبر از آینده داده و به حقیقت پیوسته، آیات نخستین سوره روم است که به اتفاق مفسّران درباره غلبه رومیان مسیحی بر اهل فارس است بعد از آن که شکست خورده بودند، و آن شکست موجب خشنودی مشرکان مکّه شده بود و مسلمین

__________________________________________________
(1) ر ک: البلاغی، محمّد جواد، «مقدمة تفسیر آلاء الرحمن» که در آغاز تفسیر القرآن الکریم، از شبّر، سیّد عبد اللّه آمده، ص 7. نمونه‌های دیگر از این قبیل اباطیل را که در سفر خروج فصل 3 و 32 نسبت به حضرت موسی و هارون نیز آمده در همان مأخذ می‌بینیم.
(2) ر ک: دکتر بوکای، عهدین، قرآن و علم، ترجمه حسن حبیبی، 13. نمونه‌های دیگر را نیز در این کتاب توان دید.
(3) مانند داستان اصحاب کهف و ذو القرنین که اهل کتاب از پیامبر پرسیدند، یا اصحاب اخدود (آتش‌افروزان در گودال که مؤمنان را در آن می‌سوزاندند) که در سوره بروج/ 4 ذکر شده. یا اصحاب الرّس که در ردیف عاد و ثمود دو بار در سوره فرقان/ 38، ق/ 12 نام برده شده.
(4) مقصود آیه 85 سوره قصص است: إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ «در حقیقت همان کسی که این قرآن را بر تو فرض کرد یقینا تو را به سوی وعده‌گاه [زادگاهت] برمی‌گرداند.» بنابر آنچه در تفسیر و شأن نزول آیه آمده پیامبر علاقه‌مند بود به مکه- که زادگاه اوست و حرم خدا در آن است- بازگردد و وحی تحقق این خواسته را به وی داد و بعد عملی شد. ر ک: تفسیر نمونه 16/ 184 و دیگر تفسیرها.