آشنایی با علوم قرآنی صفحه 33

اسباب نزول، شأن نزول‌

اسباب نزول، شأن نزول

دانستیم آیات قرآن کریم رفته رفته از طریق وحی بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرود آمده است، اینک می‌افزاییم: بسیاری از آیات و گاه یک سوره کامل به مناسبت رویدادی اجتماعی یا پرسشی که از رسول مکرّم شده نازل گشته. آنچه زمینه و موجب نزول آیات می‌شده اصطلاحا اسباب نزول یا شأن نزول «1» نامیده‌اند، که اطّلاع از آنها مفسّر را در فهم مراد خدای تعالی از آن آیات کمک می‌کند، زیرا علم به سبب، موجب علم به مسبّب می‌شود.

از این‌رو، و هم از فرط اهتمامی که مسلمانان از صدر اسلام به تمام مسائل مربوط به قرآن کریم داشته‌اند، به گردآوری اخبار مربوط به شأن نزول پرداخته‌اند و حتّی کتابهایی مستقلّ در این باب تألیف کرده‌اند، مانند اسباب النّزول از ابو الحسن علی واحدی نیشابوری (م. 468) و لباب النّقول فی أسباب النّزول «2» فراهم آورده جلال الدّین عبد الرحمان سیوطیّ (م. 911). و از دانشمندان معاصر کتاب: نمونه بیّنات در شأن نزول آیات از دکتر محمّد باقر محقّق شایان ذکر است.

شأن نزول را مفسّران ذیل آیات مربوط نقل کرده‌اند، زیرا- چنان‌که گفتیم- می‌تواند روشنگر مراد خدای تعالی باشد، و ارتباطی تنگاتنگ با تفسیر آیات دارد. به عنوان مثال در تفسیر آیه: وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً، «3» «مفسّران (شیخ طوسی، میبدی، ابو الفتوح و طبرسی) می‌نویسند که این آیه در حق سعد بن ابی وقّاص نازل شده است که چون اسلام آورد، مادرش- جمیله دختر ابی سفیان ...- گفت ای سعد! آیا صابی (کژدین)

__________________________________________________
(1) بعضی از قرآن پژوهان بین این دو تعبیر فرق قایل شده‌اند. بدین معنی که سبب نزول را حادثه یا پیشامدی دانسته‌اند که در پی آیه یا آیاتی نازل شده، و آن رویداد باعث و موجب نزول آیه شده است (مانند مثالی که در متن درباره شیوه رفتار با والدین مشرک نقل شده)؛ و شأن نزول اعمّ از آن است و شامل پیش آمدها و فرض احکام و غیر اینها می‌باشد. ر ک: معرفت، تاریخ قرآن، ص 65- 66.
(2) این دو کتاب در یک جلد- به صورت متن و ذیل- با عنوان شأن نزول آیات توسط اسلامی، دکتر محمّد جعفر ترجمه شده است.
(3) عنکبوت/ 8، ترجمه تمام آیه چنین است: «و انسان را سفارش کرده‌ایم که به پدر و مادرش نیکی کند و [می‌گوییم] اگر تو را واداشتند که چیزی را که بدان علم نداری شریک من گردانی، پس از آن دو اطاعت مکن؛ چرا که بازگشت شما به سوی من است، و آنگاه به [حقیقت] آنچه می‌کردید آگاهتان می‌سازم» قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه از خرّمشاهی، بهاء الدّین، 397.