آشنایی با علوم قرآنی صفحه 34

شدی؟ و سوگند خورد که نه از آفتاب به سایه رود و نه خوراک و نوشابه بخورد، مگر آن که فرزندش از دین محمّد صلّی اللّه علیه و آله برگردد. سه روز از این اعتصاب غذا گذشت و مادرش بی‌رمق شد. او به نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رفت و حال خود و مادر بازگفت. حضرت فرمودند: هر خیر و خوبی در حق مادرت به جای آور، امّا در شرک خدا از او فرمان مبر. سعد به مادرش گفت: مادر! اگر هفتاد جان داشته باشی و یکان یکان بدهی از دین محمّد صلّی اللّه علیه و آله برنمی‌گردم؛ اگر می‌خواهی همچنان آب و غذا نخور. مادر که عزم او را راسخ دید اعتصاب خود را شکست و تسلیم شد». «1»

گستردگی معنی آیات‌

گستردگی معنی آیات

روشن است که آیات قرآن هر چند در مورد حادثه یا فردی معیّن نازل شده باشد، حکم آن همگانی و همواره برجاست، جز در مواردی اندک که در سبب نزول آیات ذکر شده. این ویژگی در زبان پیشینیان به تنزیل و تأویل یا ظهر (ظاهر) و بطن (درون، باطن) تعبیر شده که ظاهر آیه، مورد نزول را می‌رساند ولی در بطن مفهوم گسترده‌تری نهفته است و با تدبّر و ژرف‌اندیشی دریافت می‌شود؛ «2» و این کاری است که عالم دینی با اجتهاد (کوشش علمی) و تفقّه (فهم عمیق و همه جانبه دین) انجام می‌دهد، تا احکام جدید را- با کمک سایر ادلّه شرعی- استنباط کند. این خصوصیّت در واقع رمز جاودانگی قرآن است، زیرا وسعت معانی و ژرفای بطنهای کلام اللّه چنین خاصیّتی به آیات داده که قابل انطباق با اتّفاقها و رویدادهای تازه باشد و بتوان مسائل مستحدثه- را به کمک سایر ادلّه شرعی- از آن استنباط کرد. اینک نمونه‌ای نقل می‌شود:

در سوره بقره آیه 115 آمده:

__________________________________________________
(1) همان، ذیل صفحه.
(2) درباره حدیث معروف «ما فی القرآن آیة إلّا و لها ظهر و بطن» که از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است، از امام صادق علیه السّلام سؤال شد. حضرت در جواب فرمود: ظهر همان مورد نزول آیه است و بطن تأویل آن، که موارد قابل انطباق را شامل می‌شود. برخی در گذشته اتّفاق افتاده و برخی هنوز نیامده است. قرآن [پیوسته زنده و قابل بهره‌گیری است و] مانند آفتاب و ماه در جریان است. معرفت، تاریخ قرآن، 66.