- پوزش از پیشگاه قرآن 1
- درآمد 1
- پیشگفتار 3
- ضرورت شناخت قرآن 4
- فصل 1 وحی، ارتباط با فراسوی جهان 7
- نیاز انسان به وحی 10
- خلوتگزینی و دوران آمادگی 12
- آغاز وحی 14
- اشاره 15
- معانی وحی 15
- 1- پیغام خداوند به فرشتگان: 16
- 2- هدایت تکوینی و الهام غریزی حیوانات: 16
- 4- سخن گفتن آفریدگار با بنده برگزیده خود: 17
- 3- الهام، در دل افکندن مطلبی: 17
- حالت پیامبر در گرفتن وحی 18
- شناسایی وحی 19
- پیامآور یا نابغه 20
- فرق وحی با الهام و تجلّی ضمیر ناخودآگاه 21
- فصل 2 نزول قرآن 27
- اسباب نزول، شأن نزول 33
- گستردگی معنی آیات 34
- فصل 3 قرائت قرآن و قاریان 36
- تعلیم قرآن 37
- اهمّیت خواندن و حفظ کردن قرآن 39
- تعریف قرائت 40
- اصحاب حافظ قرآن 41
- اشاره 42
- قرّاء سبعه 42
- سبب شهرت قرّاء سبعه 43
- قرّاء عشره 44
- قرّاء اربعة عشر 44
- عوامل اختلاف قرائتها 45
- تواتر قرآن و اختلاف قرائتها 47
- ارزیابی قرائتهای هفتگانه 48
- شرط قرائت صحیح متواتر 48
- قرائت حفص 49
- تلاوت قرآن و ثواب آن 50
- اشاره 51
- آداب قرائت قرآن 51
- 1- طهارت: 52
- 3- سکوت و استماع: 52
- 2- استعاذه: 52
- 4- تلاوت: 52
- 5- ترتیل: 53
- تجوید 53
- آداب باطنی قرائت قرآن 55
- فصل 4 کتابت قرآن 57
- خط رایج در حجاز 57
- ارزش قلم و نگارش 59
- اشاره 60
- 1- نوشتافزارها در کلام اللّه: 60
- نام نوشتافزارها 60
- 2- آنچه به جای کاغذ به کار میرفته: 62
- اهتمام به کتابت قرآن 62
- کاتبان قرآن 63
- گردآوری قرآن در زمان رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله 64
- مصحف حضرت علی علیه السّلام 65
- جمع قرآن در زمان ابو بکر 66
- مصحف امام یا قرآن عثمانی 69
- شیوه تدوین مصحف امام 70
- مدت نوشتن مصاحف و شماره آنها 71
- رسم المصحف 72
- نابود کردن سایر مصاحف 74
- سرگذشت مصاحف امام 75
- نشانهگذاری حروف و اصلاح رسم مصحف 77
- خلاصه مبحث کتابت قرآن مجید 80
- 1- نداشتن نسخه بدل 83
- فصل 5 اصالت قرآن کریم 83
- 2- همهخوانی قرآن و تواتر آن 84
- 3- تواتر قرآن از منظری نو 85
- 4- بر جا بودن اوصاف و امتیازات 87
- اشاره 89
- فصل 6 نامهای کلام اللّه 89
- کتاب 90
- قرآن 90
- فرقان 91
- ذکر 91
- معرّفی قرآن از زبان قرآن 92
- تعریف قرآن 92
- فصل 7 ترتیب و تنظیم قرآن مجید 95
- آیه تسمیه 97
- سوره 98
- اندازه سورهها 99
- حروف مقطّعه 101
- اسامی سورهها 103
- احزاب 104
- تأمّلی در اسامی سورهها 104
- سورههای عزائم 109
- فایده و حکمت تقسیم قرآن به سورهها 109
- اشاره 110
- سورههای مکّی و مدنی 110
- تفاوتهای کلّی سورههای مکّی و مدنی 111
- نسخ، ناسخ و منسوخ 112
- فصل 8 محکم و متشابه 114
- اشاره 116
- فایده آیات متشابه 116
- 1- نارسایی تعبیرات و الفاظ: 116
- 2- محدودیت اندیشه انسان 117
- 3- واداشتن مسلمین به تحقیق و بررسی 118
- 4- توجه دادن به مفسّر الهی 118
- توضیح 119
- 1- تأویل متشابه 120
- تأویل 120
- اشاره 120
- 2- تأویل به معنی تعبیر خواب 121
- 3- مآل و سرانجام کار 121
- ضرورت تأویل- تأویل ناروا 121
- شرایط تأویل 122
- راسخان در علم 122
- حدیث ثقلین 124
- فصل 9 تفسیر و سیر آن در نگاهی گذرا 126
- لزوم تفسیر 126
- دانشهای لازم برای مفسّر 127
- تفسیر بدون علم، تفسیر به رأی 128
- سیر تفسیر و تطوّر آن 129
- تفسیر نقلی- تفسیر تابعین 130
- اشاره 130
- 2- سعید بن مسیّب 131
- 1- سعید بن جبیر 131
- 3- مجاهد بن جبر 131
- 5- ابو سعید حسن بصری 132
- 4- عکرمه مولا ابن عبّاس 132
- اشاره 133
- تفسیر در سده سوم 133
- 1- جامع البیان فی تفسیر القرآن 134
- اسرائیلیّات 135
- 2- ترجمه تفسیر طبری 135
- 3- کشف الأسرار و عدّة الأبرار 136
- 4- روض الجنان و روح الجنان 138
- تفسیر اجتهادی 140
- 5- مجمع البیان لعلوم القرآن 140
- تفسیر در سده چهاردهم 142
- نگرش جدید در تفسیرنویسی 142
- بازگشت به قرآن 143
- 1- المنار، روش نو در تفسیر 143
- 2- المیزان فی تفسیر القرآن 145
- 3- تفسیر نمونه 147
- ترجمه قرآن 148
- 2- ترجمه آزاد 150
- 1- ترجمه تحت اللفظی 150
- 3- ترجمه معنایی 151
- فصل 10 معجزه سخن 153
- معجزه سخن 155
- آیه، بیّنه 157
- آیات تحدّی 158
- پیشینه تحدّی و معارضه 160
- روش معارضه 161
- آیا با قرآن معارضه شده؟ 161
- وجوه اعجاز قرآن 162
- اشاره 162
- 1- فصاحت کلمه و کلام 163
- 2- بلاغت برتر یا ابر رسانایی 165
- 3- هنرهای بدیعی، آرایههای ادبی 167
- امثال قرآن 169
- تصویر هنری در قرآن 171
- 4- معارف قرآن 174
- قسمهای قرآن 176
- 5- تشریع و قانونگذاری 178
- 6- قصههای قرآنی و خبرهای غیبی 180
- 7- نداشتن اختلاف و تناقض 182
- 8- اشارات علمی 183
- 9- اعجاز عددی در قرآن 185
- 10- آهنگ قرآن و جذبه آن 186
- نمایه 189
- آیات 190
- کسان، جایها 199
- فهرست موضوعی «1» 206
- کتابنامه 215
عوامل اختلاف قرائتها
عوامل اختلاف قرائتها
با آن که اصحاب و تابعین برای یکسان خواندن کلام اللّه کوششی شایسته کردند، ولی عواملی چند گونه‌گونی قرائتها را پیش آورد که در شرایط آموزشی آن زمان و نبودن ارتباط نزدیک بین حوزه‌های تعلیم و نظر اجتهادی هر یک از قاریان، این رویداد طبیعی است. اینک موجبات و عوامل پیدایش این اختلاف را- به اختصار- ذکر می‌کنیم:
1- اختلاف لهجه‌ها که مربوط به گویش استاد قرائت و تفاوت لهجه‌ای قبایل مختلف عرب بود، چنان که نقل شده ابن مسعود- یکی از قرّاء سبعه- حتّی حین را «عتّی حین» و «نعم» را «نحم» تلفظ می‌کرده. «1» در تفسیر مجمع البیان ضمن شرح تفاوت قرائتها آمده:
لا رَیْبَ فِیهِ (بقره/ 2) به صورت «لا ریب فیهی» به اشباع خوانده شده. همچنین در دیگر موارد که قبل از هاء ضمیر یاء ساکن است، مانند إلیه، لدیه. «2» فعل یَحْسَبُهُمُ (بقره/ 273) را در تمام قرآن تنی چند از قاریان به کسر «سین» تلفظ کرده‌اند: «یحسبهم». «3» در آیه آخر سوره اخلاص کُفُواً أَحَدٌ (که قرائت حفص است) به سکون فا و همزه بعد از آن «کفؤا» و همچنین به ضمّ فا و همزه بعد از آن «کفؤا» قرائت شده. «4»
اگر دقت شود این گونه اختلاف لهجه‌ها در تلفّظ کلمات در هر زبان و از جمله فارسی هم وجود دارد و اهل هر شهرستان می‌تواند مثالهایی از تفاوت گویش خود با زبان معیار بیابد.
2- اختلاف جزئی در رسم الخط مصاحف که به دستور عثمان (مقتول در سال 35) نوشته و به مراکز تعلیم قرائت ارسال شده بود و آن معلول ابتدایی بودن و نقص‌های خط کوفی بود که خود استنباطهای گوناگون و نظرهای مختلف قرّاء را در پی داشت. این تفاوت قرائتها چند گونه است و علل مختلفی دارد بدین شرح:
الف) ننوشتن «الف» در وسط کلمات: مثلا کلمه «سماوات» را که در قرآن مکرّر آمده «سموت» می‌نوشتند و بعد از زمانی که علایم مشخّصه ایجاد شد، به صورت «سموت»
__________________________________________________
(1) پژوهشی در تاریخ قرآن، 305- 306.
(2) طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 1/ 115.
(3) همان، 1/ 665.
(4) همان، 10/ 856. شایان ذکر است که ابو علی طبرسی- مفسّر عالیقدر شیعه- ذیل تمام آیات موارد اختلاف قرائتها را یاد می‌کند. بنابراین در تمام قرآن مجید تفاوت قرائتهای قاریان همه ثبت و ضبط شده، چنان‌که در کتابهایی ویژه قرائت قرآن نیز آمده است. چون بنابر اختصار است به همان چند نمونه بسنده شد.