آشنایی با علوم قرآنی صفحه 63

می‌بلعد، که مائده آسمانی و قوت روان و قوّت جان بود. ظاهرش زیبا و باطنش پرمعنا بود. آهنگی خوشنوا و نوایی دلارا داشت.

معلوم است که چنین کلامی با چنان ایمانی که بدان پیدا کرده بودند و جذّابیّتی که داشت، چگونه حفاظت و پاسداری می‌شود! نخستین و طبیعی‌ترین راه، تلاوت و از برکردن آن است که به وسیله حافظان انجام می‌گرفت و این لازم بود امّا کافی نبود؛ زیرا با از بین رفتن تدریجی حافظان و قاریان- که قهری و قطعی بود- احتمال داشت به تمامت و اصالت قرآن خلل وارد شود. برای پیش‌گیری از این رویداد و تثبیت وحی الهی، آورنده پیام خود اهتمام زیادی به نویساندن آیات نازله داشت، بدین جهت پس از پایان یافتن وحی، آیات را بر اصحاب می‌خواند و با تکرار بر آنها املا می‌کرد و حاضران با همان خط ابتدایی کوفی و ابزارهای طبیعی، آیات را نوشته ثبت و ضبط می‌کردند و با بازخوانی صحّت آن تأیید می‌شد.

کاتبان قرآن‌

کاتبان قرآن

در کتابهای تاریخ قرآن و علوم قرآنی یا تاریخ صدر اسلام حدود 45 تن به عنوان «کاتب وحی» نام برده شده‌اند که البتّه همه در یک مرتبه از دانش و ورزیدگی، علاقه و آمادگی نبودند. از معروف‌ترین آنهایند: خلفای راشدین، مخصوصا علی بن ابی طالب و عثمان بن عفّان و نیز طلحه و زبیر (در مکه). ابیّ بن کعب، زید بن ثابت، حذیفة بن یمان و حنظلة بن الربیع در مدینه. «1» از اینان بعضی به سبب قربت و ملازمت بیشتر با حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله کاتب رسمی بودند. از این عدّه نام سه تن بیشتر از دیگران ذکر شده که عبارتند از: علی بن ابی طالب علیه السّلام «که از کاتبان اوّلیّه و مداوم وحی بوده» «2» و ابیّ بن کعب «3»

__________________________________________________
(1) برای ملاحظه نام کاتبان وحی در مکه و مدینه به طور مشروح ر ک: مأخذ پیشین 263- 264 و تحقیق نقّادانه درباره کسانی که با اهداف سیاسی آنها را جزء کاتبان شمرده‌اند 265- 267؛ نیز پژوهشی در تاریخ قرآن، 202- 203.
(2) ر ک: رامیار، تاریخ قرآن، به نقل از مآخذ کهن، 266. دکتر شاهین، عبد الصبور در تاریخ القرآن، 164 می‌نویسد: علی بن ابی طالب پسر عمّ رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله که در نوجوانی اسلام آورد، در اکثر وقایع و غزوات آن حضرت، ملازم و رفیق وی بود. آن حضرت در جمع گردآورندگان قرآن در زمان پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله- که همه قرآن را حفظ کردند- کاتب وحی نیز بوده است. پژوهشی در تاریخ قرآن، 204.
(3) ابیّ بن کعب بن قیس انصاری از صحابه بزرگ که ملقّب به «سیّد القرّاء» بود، یکی از چهار تن است که تمام قرآن را در زمان رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله جمع کرد. وفاتش به قول اصحّ 30 هجری اتفاق افتاده است لغت‌نامه دهخدا.