آشنایی با علوم قرآنی صفحه 70

شیوه تدوین مصحف امام‌

شیوه تدوین مصحف امام

در اقدام به یکی کردن مصاحف، نخستین گام، انتخاب کاتبان موثّق و عالم بود. پس به دستور مقام خلافت انجمنی به ریاست زید بن ثابت تشکیل شد «1» که تعدادشان به چهار تن می‌رسید و همه بجز زید از قریش بودند. این گروه در وهله نخست برای نوشتن مصحف امام- یعنی نسخه اصلی- دست به کار شدند؛ امّا کار گسترده‌تر از این بود و باید نسخه‌های دیگر نیز نوشته می‌شد تا به شهرهای مهمّ که مرکز تعلیم قرآن و همچنین منشأ اختلاف قرائتها بود فرستاده شود. ظاهرا در مرحله دوم و برای تهیّه نسخه‌های سایر شهرهاست که محمّد بن سیرین می‌نویسد: عثمان دوازده تن از قریش و انصار را برای این کار گرد آورد «2» و از بزرگانی چون ابیّ بن کعب و عبد اللّه بن عبّاس نیز استفاده کرد.

در هر صورت این خدمت مهمّ از نظر دیگر اصحاب و حافظان قرآن نیز مخفی نبود و آن را تأیید می‌کردند، چنان که در منابع شیعه و اهل سنّت هر دو آمده، مخصوصا حضرت علی علیه السّلام علاوه بر صواب دانستن کار، بر کتابت مصحف نیز اشراف داشتند و کاتبان را به واضح و درشت نوشتن حروف تشویق می‌کردند. «3»

انجمن، مصحف ابو بکر را- که از حفصه گرفته بود- اساس کار خود قرار داد، ولی از مراجعه به سایر نوشته‌ها و کرّاسه‌ها، «4» بویژه مصحف ابیّ غفلت نورزید و این خود یکی از موجبات موفقیّت عثمان در یکتا کردن مصاحف و جلب نظر صحابه بود.

علاوه بر کاتبان دانا و مطمئن و نسخه معتبری که اساس قرار گرفت از نسخه‌ای که در حجره رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله بود نیز استفاده می‌شد و با دقّتی که لازمه چنان کار سترگ و مهمّی است نوشتن مصاحف انجام می‌گرفت. مثلا ابیّ بن کعب نسبت به ضبطی که از آیه 34

__________________________________________________
(1) درباره علّت انتخاب زید بن ثابت نوشته‌اند مزایایی چون: جوانی و قدرت بر عمل، کمی تعصّب! پذیرفتن اقوال صحابه کبار از قرّاء و حفّاظ و دقت لازم بود. (شاهین، عبد الصبور، تاریخ القرآن، 107). بر اوصاف مذکور باید وابستگی زید را به عثمان هم افزود، چنان که سابقه ممتدی که از زمان پیامبر اکرم در کتابت وحی داشته نیز نباید از نظر دور داشت.
(2) مصاحف، 25 و 26، به نقل از: رامیار، تاریخ قرآن، 419.
(3) همان، 423.
(4) کرّاسه: (معرّب آن کراسة): مجموعه کوچک، جزوی از قرآن یا کتاب.