آشنایی با علوم قرآنی صفحه 72

خواندنش به کمک حافظان قرآن و سماع ممکن بود. «1»

رسم المصحف‌

رسم المصحف

اصطلاح است برای خطّی که قرآن مجید در زمان عثمان بدان نوشته شد و مسلمانان از فرط علاقه به نگهداری کلام خدا از هرگونه تغییری- با آن که دارای خطاهای املایی بود- به خود اجازه ندادند در آن دست برند بلکه به همان صورت از آن رونویسی کردند و حق با همانها بود که به ثابت ماندن رسم مصحف پای‌بند بودند، زیرا املای بعضی کلمات و فصل و وصل آنها براساس نظریّه‌ها و مکتبهای زبان‌شناسی گوناگون می‌شود، «2» چنان که هنوز رسم الخط فارسی هم در همه موارد یک‌سان و قطعی نشده است.

با آن که خط باید نشان دهنده تلفظ کلمه باشد و بار معنای آن را به خواننده منتقل کند، امّا در تمدن بشری هیچ یک از خطهای معمول- حتّی در زبانهای بین المللی- نیست که این انتظار را برآورده کند و عینا حاکی از تلفّظ گویندگان آن زبان باشد و از این جاست که دشواری املای کلمات و تفاوت صورت ملفوظ با مکتوب کلمات پیش می‌آید.

این مشکل در رسم المصحف مضاعف است، زیرا علاوه بر دشواری مذکور، به علّت نقص خط کوفی و نیز مبتدی بودن کاتبان، بعضی کلمات قرآنی خطا نوشته شد، چنان که «بأید» به صورت «بأیید»، «3» و «بالغداة» به صورت «بالغدوة» «4» تحریر گشت.

در صدر اسلام چون تکیه بیشتر بر سماع، یعنی شنیدن از حافظان و قاریان قرآن بود، این خطاها ایجاد مشکل چندانی نمی‌کرد؛ امّا چون اسلام گسترش یافت و مردم غیر عرب

__________________________________________________
(1) آیة اللّه معرفت، تاریخ قرآن، 114.
(2) ر ک: خرّمشاهی، بهاء الدّین، قرآن و قرآن پژوهی، ص 73.
(3) الذّاریات/ 47: وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ «و آسمان را به قدرت خود برافراشتیم، و بی‌گمان ما [آسمان] گستریم.»
(4) انعام/ 52: وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ: «و کسانی را که پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان می‌خوانند- در حالی که خشنودی او را می‌خواهند- مران.» توضیح: برای بعضی از این رسم الخطهای متفاوت با امروز، توجیهی ادبی کرده‌اند که مثلا برای نشان دادن ریشه کلمه است، چنان که «الغدوة» از رشه «غ دو» است. برای ملاحظه کلماتی از این دست و بحث خطاهای مربوط به رسم المصحف و کاتبان آن، ر ک: معرفت، تاریخ قرآن، 122- 127.