آشنایی با علوم قرآنی صفحه 97

آیه تسمیه‌

آیه تسمیه

از جمله آیات ارجمند و مهمّ قرآن که 114 بار از آسمان عزّت بر پیامبر رحمت فرود آمده بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ است که «آیه تسمیه» و به اختصار «بسمله» خوانده می‌شود.

در اغلب کتابهای حدیث از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله روایت شده که: هر کار مهمّی که با «بسم اللّه» (نام و یاد خدا) شروع نشود ناقص است و سرانجام شایسته ندارد. «1»

آیه تسمیه- چنان که در قرآنها می‌بینیم- در سرآغاز همه سوره‌ها ذکر شده و در سوره فاتحه آیه‌ای از آن به شمار آمده «2» برخلاف سایر سوره‌ها که در شماره عدد آیات سوره محسوب نشده. بنابر خبری نبوی نزول آن نشان شروع سوره‌ای جدید بوده است، امّا در ابتدای سوره برائت (نهمین سوره) نیامده، و این بر طبق توجیهی که از حضرت علی علیه السّلام نقل شده برای این است که «بسم اللّه الرحمن الرحیم» آیه رحمت و امان است و سوره برائت برای رفع امان و شمشیر کشیدن بر مشرکانی است که پیمان‌شکنی کردند. «3» در برابر این کمبود ابتدای سوره نهم، در سوره نمل (سوره 27) جزء آیه 30- که ابتدای نامه حضرت سلیمان است به ملکه شهر سبا- به طور کامل ذکر شده. «4» پس جمعا 114 مرتبه در کتاب خدا آمده است.

__________________________________________________
(1) از این جاست که در سنّت اسلامی نه تنها کارهای عبادی چون وضو گرفتن و دعا خواندن باید با آیه تسمیت آغاز شود، بلکه در کارهای معمولی مانند غذا خوردن، سوار مرکب شدن، نامه نوشتن و سخنرانی کردن نیز شایسته است نام خدای بخشنده بر زبان آید تا دل متوجّه آفریدگار شود و عمل وجهه الهی یابد.
(2) در این باره که بسمله آیه‌ای از سوره حمد است ر ک: روض الجنان و روح الجنان، 1/ 47- 48؛ که در تأیید مطلب این خبر را آورده: «معاویه به مدینه آمد و در مسجد رسول- علیه و آله السّلام- نماز کرد، و قرائت به جهر خواند و در اوّل فاتحه «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» نخواند. چون نماز تمام کرد مهاجر و انصار از جوانب آواز برآوردند که: أسرقت الصلوة أم نسیت؛ «نماز بدزدیدی یا فراموش کردی؟» گفت: چگونه؟ گفتند: چرا فاتحه را «بسم اللّه» نگفتی؟ برخیز نماز با سرگیر! برخاست و نماز با سرگرفت ...».
(3) ر ک: موجز علوم القرآن، 172.
(4) چنین است متن آیه: قالَتْ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتابٌ کَرِیمٌ (29) إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ (30): [بلقیس] گفت ای بزرگان نزد من نامه‌ای گرامی انداخته شده است. آن از سوی سلیمان است و با نام خداوند بخشنده مهربان [آغاز می‌گردد]. (ترجمه از خرّمشاهی).