قلب، عقل، علم و کلام از دیدگاه قرآن و حدیث صفحه 20

در اين آيه مردم را وادار مي‌كند به اين كه از سرگذشت قراء و شهرها كه هلاك و ويران شدند و از آثار معطله و قصور مشيده كه امت‌هاي گذشته از خود به يادگار گذاشته‌اند عبرت گيرند. در زمين سير كنند كه سير در زمين چه بسا آدمي را وادار به تفكّر كندكه چه‌شدكه اين‌امّت‌ها نابود شدند.

متوجّه دليل اين مي‌شود كه هلاكت آن‌ها به خاطر شرك به خدا و اعراض از آيات او و استكبار در مقابل حق و تكذيب رسولان بوده است. آن وقت صاحب قلبي مي‌شوند كه با آن تعقــل مي‌كننــد و همــان عقــل و قلــب آن‌ها را از شرك و كفر جلومي‌گيرد. اگر اين مقدار در ايشان اثر نگذارد حــداقــل عبــرت‌گيــري ايشــان وادارشان مي‌كند كه بــه سخــن مشفقي خيرخـواه گـوش دهند.

آيه در مقام اين است كه مردم را از نظر قوت عقل به دو قسم تقسيم كند يكي آن‌هايي كه خودشان مستقل در تعقل‌اند و خير و شر را تشخيص مي‌دهند و دوم آن‌هايي كه از

چگونه بايد قلب‌ها را به تعقل واداشت ؟ (37)

راه پيروي پيشــوايـاني كه پيـرويشـان جــايـز است خيـر و شـر را مشخص مي‌كنند.

اين دو قسم اعتبار، كار قلب و گوش است و ربطي به چشم ندارد. و چون اين دو معنا يعني تعقل و تسمع در حقيقت كار قلب يعني نفس مدركه است و اين نفس مدركه است كه آدمي را وادار مي‌كند به اين كه آن‌چه خودش تعقل مي‌كند و يا از پيشواي هدايت مي‌شنود بپذيرد لذا اين درك را رؤيت قلب و مشاهده آن خواند و فرمود: ديدگان كور نمي‌شوند بلكه كور حقيقي دل‌هايي مي‌شوند كه در سينه‌هاست. و با اين تعبير آن كساني را كه يا تعقل ندارند و يا گوش شنوا ندارند كوردل خواند. و آن‌گاه در همين كوري مبالغه نموده و فرمود:

«حقيقــت كــوري همــانــا كــوري قلــب است نه كــوري چشــم!» چــون كســي كــه از چشــم كــور مي‌شــود باز مقداري از منافع فوت شده خود را تأمين مي‌كند و اما كسي كه دلش كور شــد ديگــر به جــاي چشــم دل چيــزي نــدارد كه منــافـع فـــوت شـــده را تـأمين كنـد.

(38) قلب، عقل، علم و كلام

«...فَـاِنَّهـا لا تَعْمَــي الاَْبْصـارُ وَ لكِنْ تَعْمَي الْقُلُوبُ الَّتي فِي الصُّدوُرِ .» (46 / حج)(1)

چگونگي تعليم و تثبيت معارف مطلوب فطرت در قلب