قلب، عقل، علم و کلام از دیدگاه قرآن و حدیث صفحه 44

حق اليقين و واهمه و مشاهده و عقل (81)

كه چگونه مردگان‌را زنده‌مي‌كني و اين‌تقاضا، تقاضاي امر محسوس نيست، هرچند كه منفك‌از محسوس هم‌نمي‌باشد، چون‌اجزايي‌كه حيات‌را مي‌پذيرند مادي و محسوس‌اند، ولكن همان‌طور كه گفتيم تقاضاي آن جناب تقاضاي مشاهده فعل خدا است، كه امري است نـامحســوس، پس در حقيقــت ابـراهيـم عليه‌السلام درخواست حق‌اليقين كرده است. (1)

عـوامل انحـراف عقـل

«كَـــذلِــــكَ يُبَيِّـــنُ اللّـــهُ لَكُــــمْ ايــــاتِــهِ لَعَلَّكُــــمْ تَعْقِلُــونَ!» (242 / بقـــره)

بسا مي‌شود كه، يكي يا چند قواي آدمي بر ساير قوا غلبه مي‌كند و كوراني و طوفاني در درون به راه مي‌اندازد. مثلاً درجه شهوتش از آن مقداري كه بايد باشد، تجاوز مي‌كند و يا درجه خشمش بالا مي‌رود و چشم عقلش نمي‌تواند حقيقت را درك

1- الميــــــزان ج 4، ص 305 .

(82) قلب، عقل، علم و كلام

كند، در نتيجه حكم به حق قواي دروني‌اش باطل و يا ضعيف مي‌شود و انسان از مرز اعتدال به طرف وادي افراط يا تفريط سقوط مي‌كند.

آن وقت عقل آدمي نظير آن قاضي مي‌شود كه، بر طبق مدارك باطل و شهادت‌هاي كاذب و منحــرف و تحريف شده حكم كند. يعني در حكمش از مرز حق منحرف مي‌شود، هرچند كه خيلي مراقــب است به باطل حكم نكنـد اما نمي‌توانــد. چنين قاضي در عين اين كه در مسند قضا نشسته قاضي نيست.

انسان عاقل هم در مواردي كه يك يا چند از غرايز و اميال دروني‌اش طغيان كرده، در عين اين كه هم انسان است و هم عاقل، نمي‌تواند به حق حكم كند، بلكه هر حكمي كه مي‌كند باطل است. ولو اين كه (مانند معاويه‌ها) حكم خود را عقل بداند، اما اطلاق عقل به چنيــن عقلــي اطــلاق به مسـامحــه اســت و عقــل واقعي نيست، براي اين كه آدمي