قلب، عقل، علم و کلام از دیدگاه قرآن و حدیث صفحه 69

خداي سبحان در اين آيه اصل عمل به خبر را كه اصلي است، عقلائي امضاء كرده است. چون اساس زندگي اجتماعي بشر به همين است كه وقتي خبري را مي‌شنوند به آن عمل كنند. چيزي كه هست در خصوص خبر اشخاص فاسق دستور فرموده تحقيق كنيد و اين در حقيقت نهي از عمل به خبر فاسق است.

حيــات آدمــي حيــاتــي اســت علمــي و انســان سلــوك طــريق زندگيش را بر اين اساس بنا نهاده كه آن‌چه به چشم خود مي‌بيند، به همان عمل كند، حــال چه خير باشد چه شر، ولي چون مايحتـاج زنـدگـي‌اش و آن‌چه مربوط و متعلق به زندگي اوست منحصر در ديدني‌ها و شنيدني‌هاي خودش نيست، بلكه بيشتر آن‌ها از حيطه ديد و علم او غايب است، ناگزير مي‌شود كه بقيه حوايج خود را كه گفتيم، از حيطه علم او غايب است از راه علـم ديگـران تكميـل و تتميم كند، علمي كه ديگران با مشاهده و يا با گوش خــود به دست آورده‌انــد. و اين همــان خبـر اسـت.

اعتماد به خبر بدين معناست كه عملاً ترتيب اثر به آن بدهم و با مضمون آن تا حدّي

(126) قلب، عقل، علم و كلام

معامله بكنم كه خودم از راه مشاهده به دست آورده‌ام. اين همان طوري كه گفتيم لازمه زندگي اجتماعي انسان است و احتياج ابتدايي اوست.

حال اگر خبري كه به ما مي‌دهند متواتر باشد، يعني از بسياري آورندگان آن براي انسان يقين آور باشد و يا اگر به اين حد از كثرت نيست حداقل همراه با قرينه‌هاي قطعي باشد كه انسان نسبت به صدق مضمــون آن يقين پيدا كند، چنين خبري حجت و معتبر اسـت (و هيچ مرجعي نمي‌تواند مــا را مـؤاخـذه كند حتي اگر واقعا اشتباه بوده باشـد.)

اما اگر خبر متواتر نبــود و همــراه بــا قــرينــه‌هايي قطعــي نيز نبود، به اصطلاح علمــي خبــر واحــد بــود، چنيــن خبري در نظر عقلاء وقتي معتبر است، كه حداقل وثوق و اطمينان را بياورد. يعني برحسب نوع خبر وثوق‌آور باشد مانند خبر متخصص فن و يا خبر به حسب شخص گوينده وثوق‌آور باشد. دليلش اين است كه عقلا يا به علم عمل مي‌كنند و يــا بــه چيـــزي كـــه اگــر علــم حقيقــي نيســت علــم عادي هست و

راه‌هاي حصول اطمينان علمي (127)

آن عبــارت اســت از مظّنـــه و اطمينـان. (1)

علم حقيقي يا حق يقين