زلال اندیشه رضوی: مجموعه مقالات برگزیده همایش صفحه 19

لاکوَّنک مَن هو مِثلُک.» معنای این فراز این است که در سلسله علل و معالیل ناگزیر از منتهی شدن هر امر حادثی به علتی است که وجودش ذاتی خود او است، چرا که در غیر این صورت تسلسل لازم می آید که امری محال و باطل است.

5. کار برد عقل در توحید افعالی و نفی جبر و تفویض

ما بر این عقیده ایم که موجودات عالم، همچنانکه در ذات خود استقلال نداشته و همه قائم به خداوند و وابسته به او می باشند در مقام تأثیر و علیّت نیز استقلال ندارند و در نتیجه همچنان که خداوند در ذات خود، شریک ندارد «توحید ذاتی» در فاعلیّت نیز شریک ندارد که از آن به «توحید افعالی» تعبیر می شود. یعنی همانطور که هر فاعل و سببی، وجود خود را از ذات خدا می گیرد، تأثیر و فاعلیّت خود را نیز از او می گیرد «لا حول ولا قوه الاّ به» و اگر فاعلی از نوعی تأثیرگذاری برخوردار است تأثیرش در طول فاعلیّت تامّه خداوند است نه در عرض فاعلیّت او؛ یعنی هر فاعل و سببی به همان اندازه که از وجود خدا فیض دریافت کرده است اثر می گذارد و نه بیش از آن؛ چرا که اعتقاد به استقلال فاعل در فاعلیّت و استقلال سبب در سببیّت مستلزم اعتقاد به شریک بودن آن موجود با خدا در استقلال و سببیّت است. بنابراین، هر چند انسان در کار و سرنوشت خود مؤثر است امّا باید دانست این تأثیر در راستای بسط فاعلیّت خداست چرا که هر نشست و برخاستی به حول و قوه اوست: «بحول الله وقوته اقوم واقعد.»

به دنبال بحث از توحید افعالی، موضوع نه چندان آسان جبر و اختیار پیش می آید. هر چند در این موضوع، افراط و تفریط به کار رفته و برخی به لحاظ داشتن انگیزه های سیاسی و حتی روحی و روانی در استدلال های پر پیچ و خم عقلی، به جبر و یا اختیار مبتلا گشته اند. ولی در مکتب اهل بیت،