زلال اندیشه رضوی: مجموعه مقالات برگزیده همایش صفحه 29

ب) پویایی معتزله

در باب اسباب گسترش اندیشه اعتزال دلایلی یاد شده، یکی از محققان معاصر سه دلیل بر این مطلب یاد نموده است:

1. وجود علما و دانشمندان برجسته ای همانند ابوالهذیل علاف، نظّام، عمرو بن عبید و...

2. داشتن روابط حسنه با خلفا، به طوری که به بارگاه آنان راه یافته بودند و در جهت غلبه بر مخالفان خود می کوشیدند.

3. وجود اتحاد و هبستگی میان آنان به گونه ای که در این خصوص ضرب المثل بودند. (1)

استاد شهید مرتضی مطهری, دوران سه خلیفه عباسی (مأمون, معتصم و واثق) را دوران یکّه تازی معتزله و حمایت حاکمان از آنان می داند, امّا پس از روی کار آمدن متوکل عباسی که فردی تقلیدگرا و مخالف بحث و مناظره بود ورق برگشت و معتزله در محاق قرار گرفتند. (2)

شیخ عباس قمی رحمه الله می نویسد که متوکل مردم را به اظهار سنت و جماعت امر می کرد و آنان را به تقلید وا می داشت و از مباحثه و استدلال منع می کرد. (3)

ج) اصول عقاید معتزله

باورهای بسیاری اصول عقاید معتزله را شکل می دهد امّا در این میان پنج اصل از همه مهم تر است که «اصول خمسه» یا باورهای پنجگانه نام دارند. این اصول عبارت است از: توحید، عدل، وعد و وعید، منزلت بین المنزلتین

1- . اسعد شیخ الاسلامی، تحقیقی در مسائل کلامی، ص30 و31.
2- . مرتضی مطهری، آشنایی با علوم اسلامی, قسمت کلام, درس های 5 و 6.
3- . شیخ عباس قمی، تتمه المنتهی تاریخ خلفا و علما، ص377.