جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو صفحه 137

1- احمد رنجبر، خراسان بزرگ، ص105 به نقل از یاقوت، معجم الادباء، 17/232 و 13/76.

2- نگاه کنید به: لغتنامه دهخدا و برهان قاطع، ماده «سرخس».

3- یاقوت، معجم البلدان، 1/72؛ قزوینی، آثار البلاد، ص39.

4- احمد رنجبر، خراسان بزرگ، ص150.

5- بلاذری، فتوح البلدان، ص287؛ طبری، تاریخ طبری، 6/47؛ یعقوبی، البلدان،ص55؛ اعثم کوفی، الفتوح، چاپ بمبئی، ص85.

6- اصطخری، مسالک الممالک، ص251؛ جیهانی، اشکال العالم، ص169.

اهالی از چاهها است و نهری و چشمه ای ندارد.(1)

لسترنج می نویسد: شهر سرخس در کنار کوتاهترین راه طوس به مرو بزرگ در ساحل راست، یعنی ساحل شرقی رودخانه مشهد واقع است. این رودخانه را امروز «تجند» گویند، ظاهراً جغرافی نویسان قرون وسطی از این رودخانه اسم نبرده اند. این رودخانه از باتلاقهای حوالی «کوچان» برمی خیزد و نخست به سمت جنوب خاوری جریان می یابد و از مشهد می گذرد و پس از آن که قریب صد میل از مشهد دور شد از سمت جنوب شاخه بزرگی به نام رود هرات به آن ملحق شده و سپس به سمت شمال جاری می شود و به سرخس می رود و مقداری که به سمت شمال پیش رفت در طول جغرافیایی ابیورد در محلی موسوم به «اجمعه» در کویر فرو می رود و آن جا نیزار و بیشه است. سرخس در قرن چهارم ه .ق شهری بزرگ و به اندازه نصف مرو بود و آب و هوایی خوش داشت در چراگاههایش شتر و گوسفند

بسیار بود و چون آب فراوان نداشت کشتزارهایش اندک بود. مقدسی گوید: سرخس مسجد و بازاری نیکو دارد و در حومه اش باغهای بسیار است. قزوینی گوید: سرخس شهری است بزرگ و پرجمعیت و اهالی آن در ساختن دستارها و مقنعه های زردوزی شده مهارت خاصی دارند و مصنوعات آنها به ممالک دیگر صادر می شود. در قرن هشتم حمداللّه مستوفی درباره سرخس می گوید: دور باروش (دور بارویش) پنج هزار گام است و قلعه ای محکم از خاکریز دارد و هوایش گرمسیر است و آبش از رودخانه ای است که از «هری» به طوس می آید و عظیم و نیکو و هاضم و از میوه هایش انگور و خربزه نیکو است.(2) امروز سرخس، در مرز ایران و روسیه است، سرخس قدیم در سمت راست «هری رود» است که جزو قلمرو شوروی سابق، و سرخس جدید در قلمرو جمهوری اسلامی ایران است.(3)

کتاب سرخس دیروز و امروز می نویسد: سرخس امروز بخش وسیعی است از