جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو صفحه 14

1- مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، 2/41-439؛ ابوالولید ارزقی، اخبار مکّه، ص168 و 192؛ ابن واضح یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 2/461؛ نخجوانی، تجارب السلف، ص159؛ ابن طقطقی، تاریخ فخری، ص302؛ حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده، ص311؛ جریر طبری، تاریخ طبری، چاپ بیروت، 5/122 و 128؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، (چاپ بیروت)، 4/153؛ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، 2/440؛ فصیحی، مجمل فصیحی، 1/219. پاره ای از منابع از خروج محمّدبن جعفر صادق در مکّه نیز نامی به میان آورده اند. ر.ک. به: نخجوانی، تجارب السلف، ص159 و ابن طقطقی، تاریخ فخری، ص302.

دیده می شود چندان قرین صحّت نیست.(1)

به سوی بصره

مبدأ هجرت تاریخی امام رضا علیه السلام مدینه و مقصد آن مرو بود به گونه ای که شرح آن رفت، مأمون فرستادگان خود را مکلّف کرده بود که حضرت را از راه بصره(2) حرکت دهند.

قبل از بررسی جغرافیای راه مدینه تا بصره لازم است اطلاعاتی درباره بصره دریافت کنیم، تا علت مسیر حرکت امام علیه السلام از این شهر و نیز ماهیّت پذیرش ولایتعهدی روشنتر شود.

بنای شهر بصره در سال 14 هجری در زمان خلیفه دوم نهاده شد، بلاذری (198-297) در فتوح البلدان می نویسد: چون عتبه بن غروان در خدیبه فرود آمد به

عمربن خطاب نامه نوشت که مسلمانان را جایی باید تا زمستان را در آن گذرانند و چون از جنگ بازآیند در آن جا بیاسایند. عمر پاسخ داد که سپاهیان را همه در یک جا گرد آور و چنان کن که آن جای نزدیک آب و چراگاه باشد و آن را بهر من نیز در نامه ای وصف کن. عتبه نوشت: من زمینی یافته ام پر درخت بر کرانه صحرا و نزدیک علفزار، در آن مردابهایی است پوشیده از نای، چون عمر بخواند گفت: زمینی است خرّم، نزدیک آبشخورها و چراگاهها و بیشه ها و فرمان داد که عتبه مردمان را در آن سرزمین منزل دهد. وی مسلمانان را بدان جای آورد، خانه ها از نی بنا نهادند و عتبه مسجدی هم از نای بساخت و این همه در سال چهارده هجری بود.(3) از آن پس