جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو صفحه 171

1- جواد فاضل، معصومین چهارده گانه علی بن موسی الرضا علیه السلام ص1-130، 133، 138. نقل مطلب مذکور صرفاً برای آشنایی خوانندگان با دیدگاههای برخی از تذکره های جدید است. جهت اطلاع بیشتر، ر.ک. به: احمد امین، ضحی الاسلام، 3/296؛ محمود صبحی، نظریه الامامه، ص387.

2- در برخی تواریخ به جای موم «تمر هندی» آمده است.

3- شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا علیه السلام، 2/487؛ میرخواند، تاریخ روضه الصفا، 3/48 مقدّس اردبیلی، حدیقه الشیعه، ص658 به بعد؛ مجلسی، بحارالانوار، 12/264، 265، 267، 268.

به اعتقاد ما سهم عمده ای از این اختلافات بی توجهی مورّخان به تغییر شرایط و موقعیتهایی است که انگیزه واگذاری ولایتعهدی را دچار ماهیّتها و خاستگاههای مختلف کرده است. طبیعی است که هیچ گاه نمی توان با نظریه واحدی به ماجرایی متغیر نگریست. آیا خاستگاه مأمون از واگذاری خلافت و یا ولایتعهدی، کاملاً صادقانه بوده است؟ و یا کاملاً مکارانه طراحی شده است؟ و اگر چنین و یا چنان بوده، چرا و چگونه می توان برخوردها و مواضع مختلف مأمون را که پاره ای از روی محبّت و علاقه هر چند در ظاهر، و پاره ای از سر تدبیر سیاسی، محافظه کارانه و منفعت طلبانه، و پاره ای از روی خشم و کینه تحلیل و یا توجیه کرد. برای پاسخ به این پرسش ابتدا باید شرایط و موقعیتهای مختلفی را که مأمون تحت تأثیر آنها به حوادث می نگریسته، ارزیابی کنیم.

بررسی چند موقعیت

موقعیّت اول: دوران بحران و طرح اندیشه اوّلیه ولایتعهدی (خلافت)

همچنان که در بحث طراح ولایتعهدی گفته شد، مأمون هنگامی تصمیم گرفت «خلافت مسلمین را به محلی که خداوند قرار داده است، بازگرداند»(1) که خود در شرایطی کاملاً بحرانی قرار داشت. سپاه و لشکریان او رو به هزیمت گذاشته بودند و هرثمه بن اعین گریخته بود. مرکز حکومت او؛ خراسان توسط صاحب السریر تهدید می شد و عیسی بن ماهان سردار سپاه محمّدبن امین به قصد دستگیری او عازم بود، تا وی را به بغداد نزد امین برد و مأمون در اندیشه پناهنده شدن به امیر کابل بود.(2)

مأمون در چنین وضعیتی تصمیم می گیرد، حکومت و خلافت را به جایگاه اصلی آن که حق اولاد علی بن ابی طالب علیه السلام است بازگرداند. خاستگاه مأمون در این