زندگانی حضرت امام محمد تقی جوادالائمه صفحه 56

غضب کنید من در راه ارادتم حیران نخواهم ماند. چگونه از شما رو برگردانم و از دل و زبان وصف دیگری کنم؟ و حال آن که ذکر نام شما عطرافشان است و بقا و حیات من به امید دوستی شما پایدار است. از این جاست که حکما گفته اند: زبان مرد از خادمان دل اوست. من بدین مدیحه، زاد و توشه خود را پیش می فرستم تا در جهان آخرت اندوخته ای به دوستی تو داشته باشم که محبت شما خاندان عصمت و طهارت زاد و توشه جهان آخرت است و هر بنده را در آن جهان آخرت بی نیاز می سازد و جز شما طریق نجات و راه مستقیم و کفاف و عفاف که موجب نجات و رستگاری است نخواهد بود.

مسافرت امام جواد به خراسان

بیهقی در «تاریخ بیهق» می نویسد: محمد بن علی بن موسی الرضا علیهم السلام ملقب به «تقی» در طی سفری از دریا عبور کرد و از راه طبس - مسینا و طریق قومس - که راه غیر معمولی و غیر مسلوک بود - به طرف خراسان حرکت نمود. در این سفر، با عبور از بیهق و قریه ی ششتمه به زیارت پدرش رفت که این سفر [ صفحه 333] در سال 202 تا سال 203 هجری بود. [370] . اگر روایت بیهقی درست باشد بایستی این مسافرت در زمان حیات امام رضا علیه السلام باشد، چرا که مسلم است که رحلت امام رضا علیه السلام پیش از ماه صفر سال 204 هجری نبوده است و جریان ازدواج امام رضا علیه السلام با دختر مأمون - که او اصرار داشت دختری به امام رضا علیه السلام و دختر دیگری به امام جواد علیه السلام عقد

کند - صادق خواهد بود و منافاتی هم ندارد که چنین عقد و چنین سفری رخ داده باشد فقط منبع تاریخی آن معلوم نیست. البته طبق این روایت، سفر امام جواد علیه السلام به سوی خراسان به سفر بغداد مقدم خواهد شد و حتی ظن قوی این است که این سفر، از ملاقات مأمون با امام جواد علیه السلام در مکه هم مقدم بوده است و این سفر بایستی غیر از سفر باطنی و طی الارضی باشد که حضرتش برای تجهیز پدر بزرگوارش به طوس آمده است.

نظریه ی بیهقی

آن چه از خلال تاریخ به نظر می رسد این است که: امام جواد علیه السلام فرزند نه ساله امام رضا علیه السلام سفری به خراسان داشته؛ ولی وضع این سفر به طور کامل روشن نیست، زیرا دو - سه موضوع مهم تاریخی در پیش است که موجب تأمل و دقت نظر است. اکنون عین عبارت «تاریخ بیهقی» را نقل می کنیم تا نظریه ی خود را نیز ارائه دهیم. ابوالحسن علی بن زید بیهقی می نویسد: محمد بن موسی الرضا علیهماالسلام - که لقب او تقی بود - از راه طبس - مسینا [371] . [ صفحه 334] از دریا [372] عبور کرد - که در آن وقت راه قومس [373] مسلوک نبوده و آن راه را در عهدی نزدیک مسلوک گردانیدند - به ناحیت بیهق آمد و در دیه ششتمه نزول کرد و از آن جا به زیارت پدر خویش علی بن موسی الرضا علیهماالسلام رفت - فی سنه اثنین و ثلاثین و مأتین (سال 232) [374] و در مسجد ششتمه نماز خوانده و اثر پای آن حضرت در سنگی که فعلا در

موزه است، باقی است. [375] . خبر دیگری نیز از طبری نقل می کنیم تا مطلب روشن تر گردد. طبری، ابن سیرین و یعقوبی در حوادث سال 202 هجری می نویسند: در این سال مأمون دختر خود ام حبیبه را به امام رضا علیه السلام و دختر دیگرش ام فضل را به امام جواد علیه السلام تزویج کرد. آن گاه خط سیر امام جواد علیه السلام را تعیین کرده می نویسد: آن حضرت از راه طبس مسینان دریا عبور کرد... از این دو خبر چنین مفهوم می شود که: امام جواد علیه السلام طی سفری به خراسان آمده، البته دلایل دیگری هم در این مورد روایات شده که عبارت است از: 1 - اثر پای امام جواد علیه السلام در سنگی که اکنون در موزه آستان قدس است. 2 - اثری که در مسجد بیهق بدان حضرت منسوب است. با این اخبار قریب به یقین است که امام جواد علیه السلام به سوی خراسان سفر کرده اند، ولی این مسافرت به دعوت مأمون بود، یا به میل خود آن حضرت و آیا در زمان حیات پدرش بوده که ول?عهد دولت عباسی بوده است یا به زیارت قبر پدر [ صفحه 335] بزرگوارش رفته، هنوز روشن نیست. مشهور این است نخستین کسی که به زیارت حضرت ثامن الائمه امام رضا علیه السلام به طوس آمد حضرت ابوجعفر محمد بن علی التقی الجواد ابن الرضا علیهماالسلام بود. البته این خبر دو طرف دارد، اگر صرف زیارت باشد بایستی حضرتش به مرو رفته باشد، ولی چون قید طوس دارد معلوم می شود که حضرتش به زیارت قبر پدر بزرگوارش رفته است. و اما طبق نقل بیهقی، خط سیر آن حضرت از مدینه از راه دریا

و طبس مسینان بوده که آن زمان راه قومس معمول نبوده است. و طبق خبر دیگری که مسلم است، امام جواد علیه السلام برای کفن و دفن پدر بزرگوارش به صورت رسمی از مدینه به طوس آمد و وارد مسجد بیهق سبزوار شد - که اکنون خرابه است و در بیرون دروازه قرار گرفته است - و اثر پای آن حضرت در آن مکان باقی و برقرار است. اما منظور از دریا سه احتمال است که یا باید دریای خلیج فارس باشد، یا دریاچه ساوه، یا دریای مسینان، که در کنار شهر دامغان کنونی بوده است و فعلا خشک شده و اثری از آن معلوم نیست. از طرف دیگر، امام رضا علیه السلام در مورد ولایت امام جواد علیه السلام فرمود: او مانند موسی بن عمران است که از دریا می گذرد. از سوی دیگر، تاریخی که بیهقی نوشته به تحقیق اشتباه و غلط است، زیرا به عقیده ی او شهادت امام جواد علیه السلام در سال 225 هجری رخ داده و در سال 232 - که بیهقی نوشته - اصلا امام جواد علیه السلام از دنیا رفته بود. اگر تاریخ شهادت امام جواد علیه السلام را سال 220 هجری بدانیم طبق نقل بیهقی بایستی از رحلت امام نهم گذشته باشد که در این صورت به یقین کاتب تاریخ را که «اثنین و مأتین» سال 202 بود به اشتباه 232 نوشته است. البته از این دخالت های [ صفحه 336] ناروا در استنساخ کتب، یا در طبع و نشر آثار خطی بسیار رخ داده است. آن چه مسلم است اگر به خبر تاریخ طبری توجه کنیم و گفتار یعقوبی را ملاک قرار دهیم بایستی

مسافرت امام جواد علیه السلام در هفت سالگی آن هم درس سال 202 هجری باشد، زیرا در همان شب، مأمون دختر بزرگ خود را به امام رضا علیه السلام داده و دختر کوچک خویش را به امام جواد علیه السلام عقد بسته است. در این صورت، ممکن است امام جواد علیه السلام دو سفر به خراسان آمده باشد. سفر اول هفت سال داشته که به مرو، پایتخت مأمون در خراسان رفته و سفر دوم برای تجهیز دفن پدر بزرگوارش به طوس رفته است. سفر اول به صورت رسمی بود که خود را در بیهق سبزوار و سایر شهرها معرفی نموده، ولی سفر دوم به طی الارض بوده است. گفتنی است که: ما این مطلب را در کتاب «زندگانی امام رضا علیه السلام» هم نگاشتیم. [376] البته هنوز در اصل موضوع تردید داریم که اگر هم بگوییم: در سفر بغداد به ایران آمده آن هم درست نیست، چرا که امام جواد علیه السلام در آن سفر از راه جبل و کوفه به شام و مدینه رفته اند. در هر حال، آن چه مسلم است این که: امام جواد علیه السلام طی دو سفر رسمی به بغداد رفته اند که در مورد آن، طبق اخباری که در دست است، تردیدی نیست و سفری هم به خراسان داشته اند که به یقین برای تجهیز، کفن و دفن پدر بزرگوارش به طوس آمده اند. و اگر روایت بیهقی با توجه به اختلاف سال، درست باشد بایستی امام جواد علیه السلام در زمان حیات پدر بزرگوارش؛ عصر ولیعهدی به طور موقت سفری به خراسان آمده باشند، چرا که به نظر ما در این چهار سال، یا کمتر - که امام رضا علیه السلام

به خراسان آمده - بسیاری از علویان به مرو دعوت شدند و امکان دارد که امام [ صفحه 337] جواد علیه السلام هم با آن ها به زیارت پدر بزرگوارش آمده باشد.