جایگاه اندیشه و عمل در سخنان امام حسن‌عسکری علیه السلام صفحه 1

نگاهي بر زندگاني امام

امام حسن عسكري عليه السلام، يازدهمين امام شيعيان، در روز جمعه هشتم ربيع الثاني، سال 232 ه ق [1] در مدينه منوره ديده به جهان گشود . [2] پدر بزرگوار آن حضرت، امام هادي عليه السلام و مادرش بانويي پارسا و شايسته است كه از او به نامهاي: «حديثه» ، «سليل» و «سوسن» ياد شده است . اين بانوي گرامي از زنان نيكوكار و داراي بينش اسلامي بود . در فضيلت او همين بس كه پس از شهادت امام حسن عسكري عليه السلام پناهگاه و نقطه اتكاي شيعيان در آن دوره بحراني و پراضطراب به شمار مي‌رفت . [3] . مدت امامت امام حسن عسكري عليه السلام شش سال و با سه نفر از خلفاي عباسي كه هر يك از ديگري ستمگرتر بودند، معاصر بود: المعتز بالله، المهتدي بالله والمعتمد بالله . امامت حضرت از سال 254 شروع شد و در 260 ه ق با شهادت آن حضرت پايان يافت؛ آن حضرت در هشتم ربيع الاول 260 و در 28 سالگي در شهر سامراء توسط احمد معتمد، پانزدهمين خليفه عباسي، مسموم شد و به شهادت رسيد و در خانه خود در سامراء در كنار مرقد پدرش به خاك سپرده شد . [4] به مناسبت سالروز شهادت آن امام همام، در اين مجال نگاهي داريم به «جايگاه انديشه و عمل» در سخنان نوراني آن حضرت .

اهميت انديشه و عمل در فرهنگ اسلامي

اشاره

اساس تمام پيشرفتهاي مادي و معنوي بشر در طول تاريخ، انديشه و تفكر از يك طرف، و سعي و تلاش و عمل از طرف ديگر بوده است . اگر بشر قرن بيستم و بيست و يكم، از نظر صنعتي و تكنولوژي به موفقيتهاي چشمگيري دست يافته، بر اثر انديشه و تلاش بوده است؛ چنان كه پيشرفتهاي معنوي جوامع و افراد نيز بر اثر بهره‌وري از توان عقل و تفكر و قدرت عمل و تلاش بوده است . پيامبران، امامان و بندگان صالح الهي همگي اهل فكر و تعقل بوده‌اند . در منزلت ابوذر، امام صادق عليه السلام فرمود: «كان اكثر عبادة ابي ذر رحمه الله التفكر والاعتبار؛ بيش‌ترين عبادت اباذر كه رحمت خدا بر او باد، انديشه و عبرت اندوزي بود .» [5] . قرآن اين كتاب الهي و آسماني براي انديشه و تفكر، و تلاش و عمل، ارزش والا و حياتي قائل است و زيباترين و رساترين سخنان را درباره ارزش دانش و تعقل، و دقت و تفقه بيان نموده است در قرآن بيش از هزار بار كلمه «علم» و مشتقات آن كه نشانه باروري انديشه است، تكرار شده و افزون بر 17 آيه به طور صريح انسان را دعوت به تفكر نموده، بيش از 10 آيه با كلمه «انظروا؛ دقت كنيد» ، شروع شده است . بيش از پنجاه مورد كلمه عقل و مشتقات آن به كار رفته است و در چهار آيه نيز قاطعانه به تدبر در قرآن [6] امر شده است و همچنين از كلمه فقه و تفقه و امثال آن بهره جسته است . [7] . در مورد عمل هم در قرآن بيش از 354 مرتبه لفظ «عمل» و مشتقات آن آمده است و جمله «آمنوا وعملوا الصالحات» بيش از 65 مورد در قرآن مطرح شده است . اين مطلب، نشان دهنده لزوم ايمان به عنوان ثمره انديشه و تفكر، در كنار عمل و تلاش شايسته مي‌باشد . در روايات معصومين عليهم السلام نيز آثار و فوايد مهمي براي تفكر و انديشه بيان و مطرح شده است كه بيان همه آنها در اين مقال نمي‌گنجد و ما تنها به بررسي اين موضوع در كلمات گهربار امام حسن عسكري عليه السلام مي‌پردازيم .

جايگاه انديشه

خدا با انديشمندان سخن گفته است

با توجه به جايگاه رفيع انديشه و تعقل در قرآن، در نوع آيات مربوط به اين موضوع روي سخن با انديشمندان است؛ چرا كه آنها مي‌توانند به عمق كتاب تكوين و هستي، و كتاب آسماني قرآن راه يابند و از آن بهره گيرند و سعادت دنيا و آخرت خويش را تأمين نمايند . اينك به برخي از اين آيات اشاره مي‌شود: «ان في خلق السموت و الارض و اختلاف الليل و النهار والفلك التي تجري في البحر بما ينفع الناس و مآ انزل الله من السمآء من مآء فاحيا به الارض بعد موتها و بث فيها من كل دآبة و تصريف الريح والسحاب المسخر بين السمآء و الارض لايات لقوم يعقلون» ؛ [8] . «در آفرينش آسمانها و زمين، و آمد و رفت شب و روز و كشتيهايي كه در دريا به سود مردم در حركت‌اند و آبي كه خداوند از آسمان نازل كرده و با آن، زمين را پس از مردن، زنده نموده و انواع جنبندگان را در آن گسترده و [همچنين] در جابجايي بادها و ابرهايي كه ميان زمين و آسمان مسخرند، نشانه‌هايي است براي مردمي كه مي‌انديشند .» در آيه‌اي ديگر مي‌خوانيم: «ان في خلق السموت والارض واختلف اليل والنهار لايت لاولي الالباب الذين يذكرون الله قيما وقعودا وعلي جنوبهم ويتفكرون في خلق السمو ت والارض ربنا ما خلقت هذا بطلا سبحنك فقنا عذاب النار» ؛ [9] «مسلما در آفرينش آسمانها و زمين، و آمد و رفت شب و روز، نشانه‌هايي براي خردمندان است . همانها كه خدا را در حال ايستاده و نشسته و آن‌گاه كه بر پهلو خوابيده‌اند، ياد مي‌كنند و در آفرينش آسمانها و زمين مي‌انديشند [و مي‌گويند:] بار الها! اينها را بيهوده نيافريده‌اي، منزهي تو! ما را از عذاب آتش نگاه دار .» و همچنين در قرآن كريم آمده است: «كذلك نفصل الايات لقوم يتفكرون» ؛ [10] بدين گونه اين آيات را براي آنان كه مي‌انديشند، شرح مي‌دهيم .» امام حسن عسكري عليه السلام مي‌فرمايد: «انما خاطب الله العاقل؛ [11] فقط خداوند خردمند را مورد خطاب قرار داده است .» اين جمله كوتاه و رسا از عمق بسياري برخوردار است و حكايت از آن دارد كه سخن خدا و خطاب او با كساني است كه هم داراي فكر و قدرت تفكرند، و هم از نيروي انديشه و تدبر استفاده مي‌كنند .

عبادت با تفكر