نظام آفرینش از دیدگاه قرآن و حدیث (تفسیر موضوعی المیزان) صفحه 47

بنابراين لايزال خلقت عالم از مرحله‌اي به مرحله‌اي و از غايتي به غايتي شريف‌تر پيش مي‌رود، تا آن‌كه به غايتي برسد كه غايتي مافوق آن نيست و آن بازگشت به سوي خداي سبحان است: «وَ اَنَّ اِلي رَبِّكَ الْمُنْتَهي!»(1)

وحدت در كثرت و كثرت خواص و آثار طبيعـي

1- الـميـــــــزان ج 23، ص 63.

(118) نظام آفرينش

«الآمرآ تِلْكَ اياتُ الْكِتبِ وَ الَّذي اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ...!» (1 تا 3 / رعد)

سياق آيه فوق سياق اقامه حجت است بر توحيد ربوبيت، نه بر اثبات صانع و يا توحيد او و خلاصه آن حجت اين است كه اختلاف اثري كه در موجودات هست با اين‌كه ماده اصلي همه آن‌ها يكي است، از اين حقيقت پرده بر مي‌دارد كه همه مستند به سببي هستند وراي اين اصل مشترك كه انتظام آن از مشيت و تدبير اوست، پس مدبر عالم خداي سبحان است و همو رب آن است و ربي غير آن ندارد. اين است خـلاصه حـجتي كه آيـه در مقام بيان آن است.

فرق ميان دو حجت و دليل يعني حجت: «وَ هُوَ الَّذي مَدَّ الاَْرْضَ،» و حجت «وَ فِي

وحدت در كثرت و كثرت خواص و آثار طبيعي (119)

الاَْرْضِ قِطَعٌ مُتَجوِراتٌ،» اين است كه اولي توحيد ربوبيت را از وحدتي كه در كثرت مشاهده مي‌شود و ارتباط و اتصالي كه در تدبر همه موجودات عالم با همه كثرتش ديده مي‌شود اثبات مي‌نمايد و مي‌رساند كه مدبر آن يكي است.

ولي دومي كه به عكس اولي اين مدعا را از طريق كثرت خواص و آثار در موجوداتي كه در شرايط واحدي قرار دارند اثبات مي‌كند، اولي از طريق وحدت در كثرت، دومي از راه كثرت در وحدت و مي‌رساند كه اختلاف آثار و خواص موجودات با اين‌كه اصل همه يكي است خود كاشف از وجود مبدئي است كه اين آثار و خواص مختلف و متفرق را افاضه مي‌كند و خود امري است ماوراي طبايع اين موجودات و سببي است فوق اين اسباب كه گفتيم اصلشان واحد است و او رب همه است و ربي غير او نيست. حجت: «اَللّهُ الَّذي رَفَعَ السَّمواتِ،» دليل بود كه مدعا را از هر دو طريق اثبات مي‌كرد.