امام حی غائب : پژوهشی پیرامون (وجود)، (غیبت) و (مدیریت) امام زمان (عج) صفحه 164

انتصاب به صورت تعیین مستقیم امام بوده و فرد خاصّی با اسم و رسم مشخص از سوی حضرت به این مقام تعیین می گردد و پس از وی نیز، نایب بعدی بنا به تعیین و دستور مستقیم حضرت به وسیله نایب پیشین به مردم معرفی می شود. امّا سیستم تعیین و انتصاب در نیابت عامّه، به صورت غیرمستقیم است؛ یعنی امام با بیان ضوابط و ویژگی های نائب عام، حکم کلی مقام نیابت را برای فقها و عالمان وارسته، انشا نموده و تعیین افراد و مصادیق این حکم را به مردم واگذار کرده است. بر پایه این حکم، مقام نیابت عام به فقهای واجدالشرایط تفویض شده و هر فردی که آن ضوابط و شاخصه ها را در همه ابعاد دارا باشد، یعنی فقیه عادل و مدیر و مدبر باشد به عنوان ولی فقیه و نایب عام امام شناخته می شود. چنین کسی از ناحیه حضرت، مسئولیت اداره امور دینی و سیاسی جامعه اسلامی را در عصر غیبت برعهده دارد.

1. نیابت خاصّه (نوّاب اربعه)

نیابت خاصّه به مقام سفارت و نمایندگی از سوی امام عصر؟عج؟ در دوره غیبت صغری اطلاق می شود. نائب خاص به کسی گفته می شود که امام عصر؟ع؟ او را به عنوان نماینده ویژه و رابط میان خود و شیعیان برگزیده و به مردم معرفی کرده باشد. چنانکه که امام حسن عسکری؟ع؟ خطاب به جمع خواص شیعیان خود درباره نایب اول و دوم چنین فرمود:

وَاشْهَدُوا عَلی اَنَّ عُثمانَ بنِ سَعیدِ العَمْرِی وَکیلی وَاَنَّ اِبْنَهُ مُحَمَّداً وَکیلُ اِبْنی مَهْدِیکُمْ؛ (1) گواه و شاهد باشید که عثمان بن سعید عمری وکیل من و فرزندش محمد وکیل فرزند من مهدی شما است.

با شهادت امام عسکری؟ع؟ در سال260 هجری قمری و فرارسیدن غیبت کوتاه مدت امام مهدی؟عج؟ ارتباط علنی مردم با مرکز امامت، قطع و جامعه شیعه وارد مقطع دشوار غیبت صغری گردید. این دوره، در حقیقت زمینه ساز آمادگی شیعه برای ورود به دوران غیبت کبری بود. در دوره غیبت صغری، اگرچه امام از نظرها پنهان شد، امّا به دلیل حضور افراد رابطی که سِمت نیابت ایشان را داشتند، شیعیان می توانستند پیام، مشکلات و مسائل خود را به عرض امام