روح و زندگی از دیدگاه قرآن و حدیث صفحه 71

«... وَ فَضَّلْناهُمْ عَلي كَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلاً،»

«... و بر بسياري از مخلوقات برتري‌شان داديم و آن‌هم چه برتري!»(70 / اسراء)

بعيد نيست مراد به «بسياري از مخلوقات» انواع حيوانات داراي شعور و هم‌چنين جن باشد كه قرآن آن‌را اثبات كرده است. قرآن كريم انواع حيوانات را هم امّت‌هائي زميني خوانده، مانند انسان كه يك امّت زميني است و آن‌ها را به منزله صاحبان عقل

مفهوم فضيلت انساني (145)

شمرده است. غرض از آيه مورد بحث بيان آن جهاتي است كه خداوند با آن جهات آدمي را تكريم كرده و بر بسياري از موجودات اين عالم برتري داده و اين موجودات - تا آن‌جا كه ما سراغ داريم - حيوان و جن هستند و امّا ملائكه از آن‌جائي كه موجودات مادي و در تحت نظام حاكم بر عالم ماده قرار ندارند، نمي‌توانيم آن‌ها را نيز مشمول آيه بگيـريم. از آن‌چه گذشت چنـد نكتـه زيـر روشن مي‌شود:

1 ـ اين‌كه هر يك از دو كلمه «تَفْضيل» و «تكريم» ناظر به يك دسته از موهبت‌هاي الهي است كه به انسان داده شده است، تكريمش به دادن عقل است كه به هيچ‌موجودي ديگر داده‌نشده و انسان‌به‌وسيله آن‌خير و شر را تميز مي‌دهد. موهبت‌هاي ديگـر از قبيل تسلـط بر ساير موجـودات و استخــدام آن‌ها براي رسيدن به هدف‌ها از قبيل نطق و خط و امثال آن نيز بر عقل متفرع مي‌شود.

(146) روح و زندگي از ديدگاه قرآن و حديث

و امّا «تَفْضيل» انسان بر ساير موجودات به اين است كه آن‌چه را كه به آن‌ها داده از هر يك سهم بيشتري به انسان داده است.اگر حيوان تغذي مي‌كند خوراك ساده‌اي از گوشــت يا ميوه و گياهــان دارد، ولي انســان كه در اين جهــت با حيوان شريك است اين اضافه را دارد كه همــان مواد غذائي را گرفته و انواع طعام‌هاي پخته و خام براي خــود ابتكــار مي‌كند، هم‌چنيــن آشاميدنــي حيوانــات با انســان و پوشيدنــي آن‌ها و ايــن و اطفــاي غـريــزه جنســي در آن‌هــا و در ايـن و اجتمـاع و منـزلتــي و مملكتي در آن‌ها و در اين بدين قياس اسـت.

2 ـ ايــن آيه ناظــر به كمال انسانــي از حيــث وجــود مــادّي اســت و تكـريـم و تفضيلـش در مقـايسـه بـا سـايـر موجــودات مــادّي است و بنابراين ملائكه از محل كلام بيروننـد.(1)

مفهوم فضيلت انساني (147)