- مقدّمه 1
- مرحله نخست: علل غیبت در روایات 2
- مرحله دوم: بررسی سندی و دلالی روایات 9
- اشاره 9
- بررسی نخستین روایت: اجرای شیوه پیامبران علیهم السلام در مورد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 10
- اشاره 20
- روایات مذمّت سدیر 20
- شواهدی از روایاتِ امام صادق علیه السلام 23
- شواهدی از روایاتِ امام باقر علیه السلام 25
- شواهدی از روایاتِ امام زین العابدین علیه السلام 25
- شاهدی از روایاتِ امام رضا علیه السلام 26
- غیبت ها و پنهان شدن پیامبران 30
- فصل دوم: حکم تسمیه و ذکر نام شریف حضرت ولی عصر علیه السلام 33
- اشاره 33
- بررسی گفته دانشمندان و فقیهان 37
- اشاره 37
- قائلین به حرمت 37
- 1. علاّمه مجلسی 37
- اشاره 37
- توجیهات علاّمه مجلسی 39
- 2. محدّث نوری 43
- اشاره 47
- دیدگاه قائلین به جواز 47
- 1. شیخ حُرّ عامِلی 47
- 1. باب احتضار 48
- 2. باب دفن 49
- 3. باب عقیقه 50
- 4. باب مزارات 51
- 5. ابواب ذکر 51
- 2. محقق إربلی 52
- 3. فیض کاشانی 53
- 6. آیت الله مکارم شیرازی 54
- 5. صاحب مکیال المکارم 54
- 4. شیخ صدوق 54
- اشاره 58
- فصل سوم: نهی از قیام در بوته نقد و تحلیل روایی 58
- اشاره 59
- روایت نخست 59
- دلالت و توجیه روایت 61
- اشاره 65
- اشاره 65
- بررسی سند روایت 65
- روایت دوم 65
- 2. وثاقت وی 66
- 1. ضعف راوی 66
- طریق دیگر حدیث 67
- بررسی نخستین طریق نعمانی 68
- بررسی طریق دوم نعمانی 69
- بررسی طریق سوم 69
- مناقشه نخست 70
- بررسی دلالت روایت 70
- مناقشه دوم 73
- مناقشه سوم 74
- روایات دیگر 75
- سند روایت 78
- دلالت حدیث 79
- اشاره 80
- فصل چهارم: جریان غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در سرداب سامرا 80
- شبهات مخالفین در مورد سرداب سامرا 81
- گفتار علمای اهل سنّت در مورد سرداب سامرا 81
- اشاره 81
- موضع گیری علمای شیعه در برابر این تهمت 83
- قضیه سرداب در منابع شیعی 84
- دو پرسش 84
- اشاره 84
- اشکالات وارده بر احادیث «الخرائج و الجرایح» 86
- اشاره 86
- نقل جریان سرداب در «المزار» ابن مشهدی 88
- سخن ابن مشهدی پیرامون سرداب 89
- اشاره 89
- تحقیقی پیرامون ابن مشهدی و کتاب «المزار» 89
- دیدگاه آیه الله العظمی خوئی 90
- اشکال دوّم: مبنائی و کبروی 90
- اشاره 90
- اشکال نخست: بنائی و صغروی 90
- دیدگاه شیخ آقابزرگ تهرانی 91
- مشایخ «المزار» 92
- شیوه تألیف «المزار» 92
- دیدگاه محدّث نوری 92
- اشاره 92
- اشاره 92
- دیدگاه محدث نوری در مورد مؤلف 93
- دیدگاه ما 94
- الف. آیا ظهور حضرت ولی عصر علیه السلام از سرداب است. 95
- اتهامات اهل سنّت به شیعه پیرامون سرداب 95
- ب. آیا حضرت ولی عصر علیه السلام در سرداب زندگی می کند؟ 98
- خاتمه بحث 101
- اشاره 103
- فصل پنجم: بررسی جریان «قرقیسیا» یا «آرمگدون» 103
- اشاره 104
- نظریه «زبیدی» پیرامون «قرقیسیا» 104
- الف) در شمال غربی عراق 105
- اشاره 105
- محور نخست: محدوده جغرافیائی «قرقیسیا» 105
- ب) در شمال فلسطین 106
- اشاره 106
- نگاهی به «مگدون» یا تعبیر عِبری آن «مجدّون» 107
- اشاره 107
- تحقیقی رجالی پیرامون نُعیم ابن حمّاد 107
- محور دوّم: «قرقیسیا» در روایات عامه 107
- تحقیقی پیرامون «عبدالله بن لهیعه». 113
- 1. ذهبی 113
- اشاره 113
- دیدگاه علمای اهل سنّت درباره کعب 118
- دیدگاه شیعه درباره کعب 120
- محور سوّم: «قرقیسیا» در روایات شیعه 122
- اشاره 122
- نخستین روایت، از روضه کافی 122
- اشاره 122
- محور نخست: مؤلف روضه کیست؟ 123
- محور دوّم: سند روایت روضه کافی 125
- محور سوّم: بررسی دلالت روایت 126
- روایت دوم 127
- روایت سوّم 128
- بحث رجالی 128
- اشاره 128
- توثیقات محمّد بن سنان 130
- روایت چهارم 131
- روایت پنجم 132
- فصل ششم: جریان حضرت نرگس 134
- اشاره 134
- اشاره 135
- فشرده روایت 135
- بررسی روایتی، درباره مادر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف 135
- بررسی کتاب های ناقل این روایت 137
- بررسی سند این روایت 140
- الف. بِشر بن سلیمان نخّاس 140
- اشاره 140
- ب _ محمّد بن بحر شیبانی 143
- اشکالات وارده بر سند و دلالت این روایت 147
- تأییدی از مامقانی 150
- اشاره 152
- فصل هفتم: کاوشی در خبر سعد بن عبدالله (اشعری) قمی (1) 152
- بخش نخست. خبر سعد بن عبدالله اشعری قمی 153
- اشاره 153
- نخستین اشکال 154
- اشاره 155
- دومین اشکال 155
- ورود آن دو، به محضر امام علیه السلام 157
- دیدار جمال دلربای محبوب 157
- مسئلهِ حدیث غار 163
- سبب اسلام آوردن بعضی از صحابه 164
- جامه پیرزن، سجّاده امام 165
- وداع با حضرت 165
- بخش دوم. اسناد و کتاب های ناقل این حدیث 166
- بخش سوم. نقد و بررسی سندی و دلالی 170
- اشاره 170
- اشکال اول. ملاقات سعد بن عبدالله قمّی با امام حسن عسکری علیه السلام ثابت نیست. 171
- اشکالات و پاسخ ها 171
- اشکال دوم. سند حدیث غریب و غیرمعروف است 174
- اشاره 175
- اشکال سوم. سند حدیث ضعیف است 175
- تحقیق در رجال حدیث 175
- 2. احمد بن عیسی وشّا 176
- 1. محمّد بن علی بن محمّد بن حاتم نوفلی معروف به کرمانی. 176
- 4. محمد بن بحر بن سهل شیبانی 177
- 3. احمد بن طاهر قمّی 177
- 1. عبدالباقی بن یزداد بن عبدالله بزّاز 179
- 2. عبدالله بن محمّد ثعالبی 180
- 3. احمد بن محمّد بن یحیی عطّار 180
- اشکال چهارم. اگر این روایت، صحیح است چرا شیخ صدوق خود، آن را در کتاب من لایحضره الفقیه نقل نکرده است؟ 181
- اشکال ششم. تشکیک طوسی در نقل روایت سعد از امام حسن علیه السلام 182
- اشکال پنجم. اگر این روایت، صحیح است چرا شیخ طوسی آن را در کتاب الغیبه نیاورده است؟ 182
- فصل هشتم: کاوشی در خبر سعد بن عبدالله اشعری قمی (2) 184
- اشاره 184
- اشاره 185
- نقد و بررسی دلالی 185
- اشاره 185
- اشکال نخست 185
- 1. تفسیر ثعلبی 188
- بررسی روایی تفسیر «کهیعص» 188
- 2. تفسیر دُرّالمنثور سیوطی 188
- 3. تفسیر مجمع البیان طبرسی 189
- 4. تفسیر برهان 189
- 5. تفسیر قمّی 191
- اشاره 192
- اشکال دوم. تفسیر فاحشه مبینه 192
- 6. تفسیر نورالثَقَلین 192
- روایات 193
- سخنان فقها 194
- اشکال سوم. تفسیر سحق 195
- اشکال چهارم. «فاخلَع نَعلیک» 196
- اشکال پنجم. تفاوت دو محبت 198
- اشکال ششم. بازی با مقام امامت سازگاری ندارد 199
- اشکال هفتم. انار طلایی مناسب دنیاپرستان است 204
- اشکال هشتم. اطلاع یهود از اهداف پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم 206
- اشاره 209
- فصل نهم: درنگی در روایات قتل های آغازین 209
- اندیشه تفریط گرایی در کشتارِ هنگام ظهور 211
- اندیشه افراط گرایی در کشتار به هنگام ظهور 214
- رفتار امام علیه السلام با دشمنان 218
- اشاره 219
- تربیت سپاهیان و تدارک مقدّمات جنگ 219
- قاطعیّت امام در رویارویی با دشمنان 220
- اشاره 220
- تجهیزات جنگی و وسایل دفاعی 220
- جنگ و کشتار 222
- اشاره 222
- مدّت جنگ ها 224
- قاطعیّت امام، در برخورد با اشخاص و گروه های مختلف 225
- اشاره 225
- 1. قوم عرب 227
- اشاره 227
- الف. اهل مکّه و دشمنی با اهل بیت علیهم السلام 228
- ب. برنامه نو و ناسازگاری عرب 229
- ج. آغاز قیام و نخستین پایگاه دشمن 230
- ه_. اهل مدینه و جانشین امام 232
- د. اهل مکّه و جانشین امام 232
- و. آمار کشته شدگان قریش و سابقه آنان 233
- 2. مردم عراق 235
- 3. اهل کتاب 237
- 4. فرقه های انحرافی 238
- اشاره 238
- الف. زیدیّه 238
- ب. بَتْرِیّه 239
- ج. خوارج 240
- د. مُرجئه 240
- 5. ناصبی ها 241
- ه. مقدّس نماها 241
- 6. منافقان 242
- قاطعیّت امام در برخورد با خودی ها 243
- فصل دهم:سفارت و نیابت خاصه 246
- اشاره 246
- دوّمین محور (شهرت روایی) 247
- سوّمین محور (فقه الحدیث) 247
- اشاره 247
- نخستین محور 247
- محور نخست 248
- اشاره 248
- بررسی سندی پیام شریف 250
- محور دوم: شهرت روایی 252
- محور سوم: فقه الحدیث و توجیهات ششگانه نوری 254
- توجیه نخست 254
- اشاره 254
- توجیه دوّم 255
- توجیه سوم 255
- توجیه پنجم 257
- توجیه چهارم 257
- توجیه ششم 263
- خلاصه بحث 267
- اشاره 269
- فصل یازدهم: بررسی سرگذشت ابن مهزیار 269
- محور نخست: بیان اصل سرگذشت 270
- اشاره 270
- نقل اول 271
- نقل دوم 276
- نقل سوم 279
- نقل چهارم 283
- محور دوم: راوی این سرگذشت کیست؟ 286
- محور سوم: بررسی متن و محتوی 289
- نتیجه 296
- فصل دوازدهم: پایگاه زمینه سازان ظهور و تاریخ تأسیس آن 297
- اشاره 297
- پیدایش قم 298
- اشاره 301
- علّت نامگذاری قم 301
- اشاره 307
- منابع روایی 307
- دیدگاه مورد قبول 307
- آشنایی با مولّف آن 308
- 1. کتاب تاریخ قم 308
- آشنایی با کتاب تاریخ قم 309
- دیدگاه علما در مورد کتاب تاریخ قم 311
- اشاره 312
- 2. کتاب البلدان تألیف ابن الفقیه 312
- بیان چهار نکته پیش از بررسی روایات 313
- دسته بندی روایات 313
- بررسی متن و سند 316
- روایت اول: خروج سیّد حسنی 329
- اشاره 329
- تهاجم، یورش و ناامنی قم در آخرالزمان 329
- اشکالات روایت حسنی 330
- سه شاهد روایی در مدح سیّد حسنی 331
- گرفتاری قم در صورت خیانت … 335
- گرفتاری جوانان قم … 335
- گرفتاری مردم قم به غم و اندوه 336
- اشاره 336
- جمع بین دو دسته اخبار 337
- توجیه روایات معارض 337
- عنایات معصومین علیهم السلام به قم و دعا در حق اهل قم 339
- فصل سیزدهم: پژوهشی پیرامون حدیث جّساسه (خبرچین) و دجال 343
- اشاره 343
- اشاره 344
- فرازهائی از حدیث جساسه 344
- فاطمه بنت قیس کیست؟ 345
- عامر شعبی کیست؟ 346
- تمیم داری کیست؟ 347
- روایت دجّال در کتب شیعه 353
- کتاب هایی که این روایت را نقل کرده اند 355
- محور دوم: سند حدیث 355
- محور سوم: سند روایت از دیدگاه شیعه 355
- اشاره 357
- دجّال در لغت 357
- دجال کیست؟ 357
- مکان ظاهر شدن دجّال 359
- دجّال، در روایات شیعه 362
- آیا دجّال شخص است یا جریان؟ 362
- دجّال شخص است یا جریانی فکری؟ 369
- دجّال در ادیان دیگر 372
- اشاره 375
- فصل چهاردهم: یمانی کیست؟ 375
- ارتباط قم با یمانی 376
- وظیفه مسلمانان در قبال یمانی چیست؟ 378
- بررسی سند حدیث 378
- اشاره 378
- اشاره 378
- احمد بن یوسف: 379
- اشاره 380
- خروج یمانی 380
- سه نکته درباره سیف بن عمیره 381
- اشاره 381
- روایاتی از کتاب نهج الخلاص 382
- بررسی سند 385
- روایاتی که به اصل جنبش یمانی اشاره دارد 386
- در منابع عامّه 388
- فصل پانزدهم: بحثی پیرامون زیارت ناحیه مقدّسه 390
- اشاره 390
- الف. زیارت الشهداء یوم عاشورا 392
- ب. تاریخ صدور توقیع 393
- زیارت ناحیه معروف 394
- بحثی درباره کتاب «المزارالکبیر» 395
- اشاره 395
- استادان ابن مشهدی 397
- اشاره 397
- 1 _ آشنایی با مؤلف 397
- شاگردان 397
- اشاره 397
- محورهای بحث و تحقیق 397
- 2 _ آشنایی با کتاب 399
- اشاره 399
- دیدگاه علاّمه مجلسی درباره زیارت ناحیه 400
- الف. اگر این زیارت از ائمّه منقول است، چرا شیخ عباس قمی، آن را در مفاتیح الجنان نیاورده است؟ 401
- 3 _ بررسی شبهات 401
- ب. عبارت «ناشرات الشعور» را چگونه می توان پذیرفت؟ 402
- ج. دیدگاه و اشکال آیت الله خویی 403
- اشاره 405
- منابع زیارت ناحیه 405
- ب _ متأخران 406
- الف _ متقدمان 406
- فصل شانزدهم: داستان جزیره خضراء 410
- اشاره 410
- جزیره خضراء 411
- جزیره خضراء در ترازوی نقد 411
- اشاره 429
- نخستین محور: منابع نقل این داستان 429
- اشاره 430
- أ. منابع نقل داستان نخست (طیّبی) 430
- بررسی منابع و نقل ها 431
- اشاره 437
- ب. منابع نقل داستان انباری 437
- محور دوم: بررسی سندی داستان ها 438
- أ. داستان طیّبی (جزیره خضرای معروف) 438
- اشاره 438
- بررسی منابع و نقل ها 438
- تضعیفات: 439
- بررسی توثیقات و تضعیفات 440
- توثیقات: 441
- نکاتی درباره سند 443
- اشاره 444
- ب. داستان انباری 444
- مدرک این داستان 447
- جزیره خضراء در تاریخ 465
- موقعیت جغرافیایی جزیره خضراء 468
- فصل هفدهم: بررسی احادیث عدالت مهدوی 472
- اشاره 472
- جلوه هایی از عدالت مهدوی 476
- 1 _ بازستانی حقوق پایمال شده 476
- اشاره 479
- 2 _ واگذاری محل طواف کعبه 479
- دیدگاه آقای خویی 481
- اشاره 483
- برداشت فقهی 483
- 3 _ چشم پوشی از سوابق برخی مجرمان 483
- فقه الحدیث 484
- اشاره 485
- 4 _ تخریب سقف مساجد 485
- برداشت فقهی 487
- 5 _ مساجد و تزیینات و تصاویر 487
- 6 _ به زانو درآوردن حکومتِ ستم پیشگان 488
- نتیجه 489
- اشاره 490
- فصل هجدهم: القاب و اصاف حضرت مهدی در منابع اهل سنّت 490
- ترجمه این اوصاف 493
- اشاره 496
- القاب حضرت در روایات اهل سنّت 496
- 1 _ مهدی هذِهِ الأُمّه 497
- بررسی متون روایات 497
- 2 _ المهدی فی الأرض والمهدی فی السَّماء 497
- 4 _ اَلإمام 498
- 3 _ مهدی الخیر 498
- 5 _ خلیفه الله 498
- 6 _ خلیفه 499
- 7 _ خلیفه بَنی هاشم 499
- 9 _ خیره الله مِن خلقه 500
- 8 _ اَلأمیر 500
- 11 _ خَیرُالنّاسِ 500
- 10 _ خیر اُمّه محمّد 500
- 12 _ خَیرُ أهل الأرض 501
- 13 _ المنصور 501
- 14 _ الهاشمی 501
- 15 _ العائذ بالبیت 501
- 18 _ الرّجل الصالح 502
- 17 _ یَعسوب الاُمّه 502
- 19 _ صالح مَن مضی و خیرُ مَن بقی 502
- 16 _ ذخیره الأنبیاء 502
- 22 _ القائم المنتظر 503
- 20 _ السفاح 503
- 21 _ القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف 503
- 23 _ عدل، مبارک، زکّی 504
- فصل نوزدهم: کتاب الامامه و التبصره من الحیره 505
- اشاره 505
- 2 _ خاندان بابَویْه 508
- 1 _ تولد 508
- 3 _ ابن بابَویْه از دیدگاه امام عسکری علیه السلام 508
- نخستین محور: آشنایی با مؤلف 508
- 4 _ دعای امام زمان علیه السلام در حق علی بن حسین بن بابَویْه 511
- 6 _ موقعیت علمی 512
- 5 _ ابن بابَویْه از دیدگاه علماء 512
- 7 _ تألیفات علی بن حسین بن بابَویْه 513
- 8 _ اساتید ابن بابویه 514
- 9 _ شاگردان ابن بابَویْه 516
- اشاره 517
- 10 _ درگذشت ابن بابَویْه 517
- منشأ اشتباه 518
- محور دوم: طرق کتاب (مشایخ او) 519
- اشاره 519
- 1 _ سعد بن عبدالله بن خلف اشعری 519
- 2 _ محمّد بن یحیی عطّار 522
- 3 _ احمد بن ادریس 522
- 4 _ عبدالله بن جعفر حِمْیَری 523
- 6 _ حسن بن احمد مالکی 524
- 5 _ حمزه بن القاسم 524
- 7 _ علی بن ابراهیم 525
- 8 _ علی بن موسی بن جعفر کمیذانی (کمیدانی، کمندانی، کمنذانی) 525
- محدّث نوری 526
- میرزا عبدالله افندی 526
- الف _ سخن مخالفان 526
- محور سوم: میزان اعتبار کتاب 526
- اشاره 526
- آقابزرگ تهرانی 527
- علامه کمره ای 528
- ب _ سخن موافقان 528
- باب 1 _ جانشینی از جانب آدم علیه السلام 531
- محور چهارم: آشنایی اجمالی بامحتویات کتاب 531
- بیان محتویات 531
- اشاره 531
- اشاره 531
- باب 2 _ زمین از حجّت، تهی نمی ماند 531
- باب 5 _ امامت در فرزندان حسین علیه السلام است 532
- باب 4 _ اختصاص امامت به خاندان پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم از ناحیه خدا 532
- باب 3 _ امامت، میثاقی الهی است 532
- باب 18 _ هر کس بدون امام بمیرد، به مرگ جاهلی مرده است 532
- باب 20 _ وظیفه واجب مردم بعد از وفات یک امام 533
- باب 21 _ کسی که یکی از امامان را انکار کند 533
- باب 22 _ هر کس امام غیرالهی را با امام الهی شریک کند 533
- باب 23 _ نوادر 533
- باب 19 _ آگاهی امام از امامت خویش، پس از وفات امام پیشین 533
- اشاره 537
- فصل بیستم: سیری در کتاب کمال الدین و تمام النعمه (1) 537
- الف _ حدیث ولادت 539
- بخش نخست: شخصیت شیخ صدوق 539
- 2 _ نجاشی 542
- 1 _ نظر آقای خویی 542
- ب _ دیدگاه علمای شیعه 542
- 3 _ شیخ طوسی 543
- 4 _ ابن ادریس 543
- 6 _ شوشتری 544
- 5 _ ابن طاووس 544
- 7 _ مرحوم طبسی 545
- 8 - نمازی 546
- ج _ دیدگاه علمای اهل سنّت 546
- بخش دوم: معرّفی کتاب 554
- دیدار با ابو سعید قمّی 554
- اشاره 554
- رؤیای صادقه و ملاقات با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف 555
- اشاره 560
- فصل بیست و یکم: سیری در کتاب کمال الدین و تمام النعمه (2) 560
- نگرشی گذرا بر مهم ترین موضوعات کتاب 561
- محور چهارم: مشایخ شیخ صدوق رحمه الله 565
- اشاره 565
- درجه اعتبار مشایخ و وثاقت آنان 568
- 1 _ پدر بزرگوار شیخ صدوق (ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی رحمه الله)؛ 568
- 2 _ محمّد بن موسی بن متوکّل 568
- 3 _ محمّد بن حسن بن ولید 570
- فصل بیست و دوم: نگاهی به کتاب غیبت نعمانی 572
- اشاره 572
- 1. شخصیت نگارنده 573
- 2. دلیل نگارش 574
- اشاره 575
- 4. اساتید نعمانی 575
- 3. محتویات کتاب 575
- 1. ابن هوذه 577
- 2. ابوعلی کوفی 579
- 3. ابن عقده 580
- اشاره 580
- دیدگاه اهل سنت 582
- 5. ناقل کتاب نعمانی 586
- خلاصه 588
- کتابنامه 589
- فهرست اماکن، اعلام، اشعار، آیات و روایات 600
مقدّمه
درباره غیبت امام زمان علیه السلام از وجود مبارک پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه طاهرین علیهم السلام روایات فراوانی وارد شده است. برخی از این روایات در مورد وقوع غیبت است، چنان که فرموده اند: «قائم دارای غیبتی بس طولانی خواهد بود.»(1) دسته ای از آن ها، طولانی بودن مدّت غیبت را مطرح کرده اند.(2) در بعضی از آن ها نیز، برای غیبت، حکمت ها و فوائدی مطرح شده است، هر چند فلسفه اصلی آن، ظاهراً بیان نگردیده است. به گونه ای که فرموده اند: «ما، اجازه فاش ساختن علّت غیبت را نداریم.» بنابراین مشخّص می شود غیبت، علّت حکیمانه ای دارد، چرا که خداوند حکیم، هرگز کار بیهوده انجام نمی دهد،(3) هر چند در روایات به آن تصریح نشده است. و دسته ای از این روایات نیز شرایط و اوضاع پیش از ظهور را مطرح کرده اند و ….
یکی از مباحث مهم در موضوع مهدویّت، بحث غیبت است. عالمان و فقیهانی مانند ثقه الاسلام کلینی، شیخ صدوق، شیخ طبرسی، نیلی، علاّمه مجلسی،… تعلیل هایی آورده اند که بعضی از آن ها، در خود روایات و برخی، از استظهارات شخصی آن ها است. که در لابه لای این روایات، به نکاتی مانند کیفیت بهره مندی و استفاده مردم از وجود مقدّس حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در دوران غیبت، اشاره می کنند و مواردی را درباره تشبیه غیبت حضرت، به خورشید پشتِ ابر دارند که ما این بحث را پس از بررسی علل غیبت، بیان خواهیم کرد.
1- بحارالانوار، ج 52، ص 90، ح1.
2- بحارالانوار، ح3و4.
3- هرچند علت های ذکر شده، کافی است که آن را از خلافت حکمت بودن خارج کند.