تاریخ عصر غیبت صفحه 135

· قزوین

چنان که بیان شد، فارس بن حاتم قزوینی، وکیل امام هادی علیه السلام بوده است. او علاوه بر سامرا، چه بسا در قزوین نیز مدتی فعال بوده است. متون تاریخی، ابوجعفر، عبدالله ابی غانم قزوینی را به عنوان «باب المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف » در «قزوین» یاد کرده اند و از جانب ناحیه مقدسه به نام او، توقیع صادر می شد.(1)

· همدان

همدان از مناطق مهم شیعه نشین ایران بوده و وکیلان امامان علیهم السلام در این ناحیه نیز حضور داشته اند. خاندان ابراهیم بن محمد همدانی از وکیلان معروف این منطقه، از عصر امام رضا علیه السلام تا عصر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده اند. خود او از وکیلان چیره دست امام جواد علیه السلام در همدان بوده و بر فعالیت وکیلان بعضی مناطق دیگر نیز نظارت داشته است. بنا به نقل نجاشی، در عصر نواده وی، قاسم بن محمد بن علی بن ابراهیم بن محمد، که وکیل ناحیه در همدان بوده، ابوعلی، بسطام بن علی و عزیز بن زهیر نیز در این ناحیه به وکالت مشغول بوده اند و همگی به مراجعه نزد یک وکیل ارشد به نام حسن بن هارون مأمور بوده اند. پیش از او نیز پدرش هارون بن عمران به عنوان وکیل ارشد در این ناحیه فعال بوده است.(2)

در عصر امام عسکری علیه السلام و عصر غیبت، ابراهیم بن محمد همدانی و پدرش، به وکالت در این ناحیه مشغول فعالیت بوده اند.(3)

1- کمال الدین و تمام النعمه، ص 442 ح 16؛ تنقیح المقال، ج 3، ص 470 (از فصل القاب).
2- پس از او، وکالت به فرزندانش یکی پس از دیگری منتقل شد. فرزندش علی و فرزند او محمد و فرزند او قاسم، همگی به مقام وکالت رسیدند و در جلالت قدر آنان تردیدی نیست. (نک: کشی، رجال، ص 611، ح 1136؛ نجاشی، رجال، ص 242؛ تنقیح المقال، ج 2، رقم 9607، و ج 1، رقم 2752)
3- کمال الدین، ص 483، ح 2؛ بحار الانوار، ج 51، ص 297. جریان جالبی درباره استرداد اموال امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف توسط محمد بن صالح همدانی در منابع آمده است.