کتابخانه بالقرآن

تاریخ عصر غیبت صفحه 167

صفحه 167

ط) وضعیت فکری و سیاسی - اجتماعی شیعه در عصر غیبت صغرا.

وضعیت سیاسی، اجتماعی و فکری عصر غیبت

الف) وضعیت سیاسی

اشاره

این دوره هفتاد ساله مقارن است با زمام داری شش تن از خلفای عباسی، از پانزدهمین خلیفه عباسی تا بیستمین آنان:

یکم. المعتمد علی الله (256- 279 قمری)؛(1)

دوم. المعتضد بالله (279- 289 قمری)؛(2)

1- المعتمد علی الله (256 - 279 قمری): احمد بن جعفر معروف به معتمد پانزدهمین خلیفه عباسی، در ماه رجب سال (256 قمری) به خلافت رسید. او در این هنگام 25 سال بیشتر نداشت. مدت خلافت او را 23 سال نوشته اند. از این مدت، هفده سال آخر آن، با عصر غیبت صغرای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مقارن بود. در زمان خلافت معتمد قدرت در دست «موفّق» برادرش بود. عزل و نصب ها در دست او بود و فرمان دهان نظامی نیز گوش به فرمان او بودند. وی قدرت چندانی نداشت. بعد از مرگ «موفّق»، پسرش معتضد به جای پدر به تدبیر امور پرداخت و در زمان خلافت معتمد قدرت فراوانی داشت. در زمان خلافت معتمد، نخست عبیدالله بن یحیی بن خاقان وزیر بود و بعد از مرگ وی، پسرش عبیدالله بن یحیی بن خاقان، وزیر متوکل شد. پس از آن، به ترتیب حسن بن مخلد، سلیمان بن وهب و صاعد بن مخلّد به پست وزارت نایل آمدند و در سال 265 قمری بعد از همۀ این افراد، پست وزارت به اسماعیل بن بلبل رسید. وقتی که تدبیر امور در دست معتضد بود، به بهانه هایی اسماعیل بن بلبل را از وزارت خلع کردند و سپس دستگیر، زندانی و شکنجه نمودند که بر اثر شکنجه در سال 278 قمری جان سپرد. بنا به نوشته مورخّانی؛ مانند مسعودی و ابن اثیر، معتمد مردی عیّاش و خوش گذران بود و هدفی جز ارضای هواهای نفسانی خود نداشت. در زمانی که تدبیر امور در دست برادرش طلحه، ابواحمد موفق بود، او معتمد را زندانی کرد. با این وصف، معتمد نخستین خلیفه ای بود که زندانی شد. او مردی بی رحم و خون ریز بود و از قطعه قطعه کردن افرادی که می کشت، لذت می برد. گویند که مرگ او بر اثر پرخوری اتفاق افتاده است. (تاریخ الاسلام، ج 3، ص 12- 17؛ مروج الذهب؛ الکامل فی التاریخ)
2- المعتضد بالله (279- 289 قمری) شانزدهمین خلیفه عباسی: ابوالعباس، معتضد، احمد بن طلحه در همان روز مرگ معتمد، عمویش، به خلافت رسید. او از رجب سال 279 قمری تا ربیع الاخر سال 289 قمری به خلافت پرداخت. مسعودی مدت خلافت وی را نه سال و نه ماه و دو روز ذکر نموده است. او در حالی که از اسلام چیزی نمی دانست، به نام خلیفه رسول خدا بر مردم فرمان روایی کرد. او پای بند به احکام اسلام و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نبود. در وصف او نوشته اند: او روز عید فطر برای مردم نماز عید خواند و در رکعت اوّل شش تکبیر و در رکعت دوم یک تکبیر گفت. وی مردی عیّاش و خوش گذران بود و بیت المال را بی اندیشه مصرف می کرد. مسعودی می نویسد: معتضد برای خود قصری به نام ثریا ساخت که چهارصد هزار دینار هزینه ساخت آن شد. بنا به نوشته برخی از مورخّان، طول این قصر چند فرسخ بود! او مردی بسیار سخت دل و با قساوت بود و به مردم شکنجه روامی داشت. برای نمونه در سال 280 قمری محمد بن حسن بن سهل، برادرزادۀ فضل بن سهل، ذوالریاستین را در بغداد دست گیر کردند و پیش معتضد بردند. معتضد او را به گونه فجیعی کشت. گویند او را به میله درازی به سیخ کشیدند و در حضور معتمد دو سر میله را بلند کردند و روی آتش گرفتند و به این وسیله او را زنده زنده سوزاندند. (مروج الذهب، ج 2، ص 597؛ تاریخ الاسلام، ج 3، ص 17 - 20)