تاریخ عصر غیبت صفحه 184

ج) وضعیت فکری

اشاره

در وضعیت فکری این دوره تنها به یادآوری دو نکته اشاره می کنیم:

1. پیدایی مکتب اشعری

دو مکتب و جریان فکری در جهان اسلام در نیمۀ اوّل قرن دوم هجری پدید آمد. در یک جریان فکری، عقل بی ارزش بود و در فهم مسائل و معارف اسلامی، به ظواهر آیات و روایات حتی بر خلاف حکم عقل بسنده می شد. این گروه بدون غور و دقت عقلی به ظاهر آیه و حدیث تمسک می کردند و به آن معتقد و پای بند می شدند. آنان بی ژرف نگری در معنای واژه «ید» درباره آیۀ «یَدُ اللهَ فَوْقَ أَیْدِیهِم»؛(1) «دست خدا بالای دست های آنهاست.» گفتند: خدا هم دست دارد، در حالی که این آیه قدرت خداوندی را بیان می دارد؛ خداوند جسم نیست تا دست، اعضا و جوارح داشته باشد. این گروه را «اهل حدیث» می گفتند.

گروهی دیگر که به عقل توجّه زیادی می کردند، در برابر این گروه ایستادند. آنان در زمان خلافت «مأمون» عباسی، قدرت بسیاری یافتند و بر گروه اهل حدیث پیروز شدند. به این گروه دوم «معتزله» یا «مذهب اعتزال» می گفتند که بحث درباره این جریان فکری، در بحث وضعیت عصر قبل از غیبت، در فصل سوم بیان شد.

در دورۀ قبل از غیبت صغری، بین این دو مذهب و مکتب فکری یعنی اهل حدیث و اعتزال درگیری های فراوانی رخ داد؛ گاهی با حمایت برخی از حاکمان عباسی «مذهب اعتزال» پیروز می شد و گاهی وضع تغییر می کرد و خلیفه دیگری حاکم می شد و او از مکتب اهل حدیث حمایت می کرد و اعتزال شکست می خورد. در دورۀ قبل از غیبت این وضع ادامه داشت تا این که ابوالحسن اشعری(2) در نیمۀ اوّل قرن چهارم ظهور نمود. او که تا چهل سالگی پیرو مکتب اعتزال بود، از اعتزال روی