تاریخ عصر غیبت صفحه 29

این بررسی در واقع نگرشی به عصر مرکزیت سامرا از سالی که بیان شد تا کمی به آخر آن عصر است.(1) این دوره مختصات و ویژگی هایی دارد که بعضی از آن با خصائص دوره های سابق خلافت (عصر عباسیان اول) مشترک، ولی از برخی جهات متمایز است. در تاریخ عسکریین علیهما السلام به بعضی از این ویژگی ها اشاره شده، ولی برای جمع بندی، رسیدن به دید کلی و دست یافتن به تحلیلی جامع و صحیح نسبت به عصر غیبت، مروری یک جا و خلاصه به وضعیت سیاسی - اجتماعی و فکری «عباسیان» در آستانه آن عصر ضروری است.

الف) وضعیت سیاسی

1. انتقال مرکز خلافت از بغداد به سامرا

معتصم عباسی در سال (220 قمری) پایتخت جدیدش را شهر سامرا(2) یا «سُرّ َمن رأی» انتخاب نمود(3) او با ساخت آن در سال (221قمری/ 837 میلادی)(4) به این شهر آمد و آن را مرکز خلافت خود قرار داد.

معتصم به علت این که مادرش مارده از کنیزکان ترک بود، با کمک ترکان، روی کار آمد و از همه مهم تر عدم اطمینانش به سپاهیان،(5) علاقه و گرایش بسیاری به ترکان پیدا کرد، به طوری که شروع به خرید و جلب غلامان ترک نمود تا آن جا که چهارهزار از آنان در بغداد جمع شدند. آنها به دستور خلیفه لباس های فاخر می پوشیدند و با ممتاز بودن از دیگر سپاهیان اجازه داشتند در خیابان های بغداد سواره حرکت کنند.(6)

1- یعنی سال (279 قمری)؛ همان سالی که مرکز خلافت از سامرا به بغداد منتقل شد. در این نوشتار تا کمی به آخر این عصر مانده؛ یعنی (260 قمری) سال غیبت صغرای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف را بررسی خواهیم کرد.
2- در علت نامیده شدن این شهر به سامرا اقوال متعددی است. (نک: تاریخ الاسلام، ج 2، ص 381 - 382؛ معجم البلدان، ج 3، ص 173)
3- تاریخ الخلفاء، ص 335؛ مروج الذهب، ج 4، ص 54.
4- الکامل، ج 6، ص 452؛ مروج الذهب، ج 4، ص 55؛ معجم البلدان، ج 3، ص 174.
5- التاریخ العباسی، ص 93؛ دکتر احمد مختار العبادی، فی التاریخ العباسی و الفاطمی، ص 117؛ یوسف العش، تاریخ عصر الخلافه العباسیه، ص 100.
6- مروج الذهب، ج 4، ص 53؛ تاریخ الخلفاء، ص 335- 336. در نقلی دیگر تعداد آنها هفت هزار نفر آمده. (نک: معجم البلدان، ج 3، ص 174). دکتر احمد مختار العبادی در فی التاریخ العباسی و الفاطمی، ص 117، می نویسد: «بلغت عدتهم بضعۀ عشر الفاً؛ حدود سیزده تا شانزده هزار نفر». هیجده هزار نفر هم نوشته شده. (نک: العصر العباسی الثانی، ص 10، به نقل از: النجوم الزاهره، ج 2، ص 233). یادآور می شویم که معتصم، اولین خلیفه ای نبود که به خرید و جلب ترکان پرداخت، بلکه قبل از او مأمون نیز همین سیاست را داشت. او پس از بازگشت به بغداد این سیاست را پیش گرفت، امّا به طور کم و محدود. (نک: تاریخ عصر الخلافه العباسیه، ص 100، پاورقی؛ مطلع العصر العباسی الثانی، ص 52).