تاریخ عصر غیبت صفحه 292

کتاب های تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام،(1) الذریعه الی تصانیف الشیعه(2) و أعیان الشیعه(3) به گونه آشکاری تأثیر علمی علمای شیعه را تأیید و اثبات می نماید. هم چنین دورنمایی از این حقیقت در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران آمده است.(4)

2. فقاهت شیعه و مراکز آن در عصر غیبت

فقه و فقاهت مهم ترین رشتۀ علوم اسلامی به شمار می رود که مرجعیت دینی براساس آن استوار است. به همین دلیل رشتۀ فقه به رغم فراز و نشیب های به دست آمده در رشته های دیگر در طول قرن های گذشته، روز به روز گسترده تر و نیرومندتر شده و مسیری تکاملی را گذرانده است.

سخن گهربار استاد مرتضی مطهری گواه بر این مطلب است:

از قرن سوم(5) تاکنون، فقه یک حیات مستمر داشته و هرگز قطع نشده است. حوزه های فقهی بدون وقفه در این یازده قرن و نیم دایر بوده است. رابطۀ استاد و شاگردی در همه این مدّت هرگز قطع نشده است. چنین حیات متسلسل و متداوم یازده قرن و نیمی ظاهراً در هیچ تمدّن و فرهنگ غیر از تمدن و فرهنگ اسلامی وجود ندارد. استمرار فرهنگی به معنای واقعی که یک روح و یک حیات بدون هیچ وقفه و انقطاع، طبقات منظّم و مرتّب و متوالی را در قرونی این چنین دراز مدت به یک دیگر پیوند دهد و یک روح بر همه حاکم باشد، جز در تمدّن و فرهنگ اسلامی نتوان یافت. در تمدّن و فرهنگ های دیگر ما به سوابق طولانی تری احیاناً بر می خوریم، ولی با وقفه ها، بریدگی ها و انقطاع ها.

این که قرن سوم را که مقارن با «غیبت صغری» است، مبدأ قرار دادیم، نه بدان جهت است که حیات فقه شیعه از قرن سوم آغاز می شود، بلکه بدان جهت است که

1- سید حسن صدر.
2- آقا بزرگ تهرانی.
3- سید محسن امین عاملی.
4- استاد شهید مرتضی مطهری.
5- یعنی آغاز غیبت صغری و آماده کردن جامعه شیعی برای استمرار حیات بدون حضور امام در دوران غیبت کبری.