تاریخ عصر غیبت صفحه 294

جهان اسلام قد علم نمودند. آن گاه مدرسۀ فقیهان پیرو اهل بیت علیهم السلام حضوری جدّی در جامعۀ اسلامی پیدا کرد که به همه امکانات لازم برای رشد و تکامل آماده بود.

دوم. فقه و فقاهت شیعه در دوران غیبت صغری

در دوران غیبت صغری که جامعۀ شیعه برای ورود به عصر غیبت کبری و انقطاع از فیوضات مستقیم امام معصوم علیهم السلام آماده می شد، بلکه کمی پیش از شروع آن، امامان عسکری علیهما السلام مردم را براساس رجوع به فقیهان مدرسه اهل بیت علیهم السلام پرورش می دادند و زمینه را هم از نظر فکری و هم عملی برای مرجعیت فقیهان و استقلال آنان در ادارۀ امور جامعه فراهم می کردند.

کتاب های حدیثی بسیاری در این دوره در آستانه تلف و گم شدن قرار گرفته بود و ضرورت تقیه بر شیعه فشار می آورد. از این رو، به گونه جدّی کوشیدند تا با تلاشی جدی این متون را در متن واحد بگنجانند. محمد بن یعقوب کلینی نخستین مجموعۀ حدیثی مهم شیعه را در کتاب شریف کافی گرد آورد که چهار برابر صحاح شش گانۀ اهل سنّت در آن از امامان معصوم علیهم السلام حدیث نقل شده است.

در ضمن راویان حدیث طبقه بندی شده و درجۀ اعتبار هر کدام بررسی و تحقیق شده تا فقیهان با دور شدن از عصر حضور امام علیه السلام به اطلاعات دقیق و صحیح بتوانند دست یابند.

هم چنین فهرست هایی برای ثبت و ضبط مجموعۀ تألیفات اصحاب ائمه علیهم السلام تهیه گردید و متون فقهی گوناگونی آماده شد. آن گاه مرحله فقه استدلالی نیز آغاز گردید و اندک اندک شیوۀ استنباط و فقاهت شکلی روشن به خود یافت. و تعدادی از مراکز علمی، آموزشی و تحقیقی تأسیس گردید.

دو مکتب فقهی در این دو دوران شکل گرفته بود: یکی مکتب فقهی راویان حدیث با مرکزیت قم و دیگری مکتب فقهی متکلّمان یا عقل گرایان با مرکزیت بغداد.

سوم. فقه و فقاهت شیعه در دوران غیبت کبری

مکتب شیخ مفید تولّد یافتۀ دو مکتب فقهی پیش گفته است که امتیازات و کمالات هر دو مکتب را دربرداشت و از آغاز غیبت کبری تاکنون به گونه تکاملی سیر کرده