تاریخ عصر غیبت صفحه 295

و روز به روز بارورتر، محکم تر و ریشه دارتر می گردد.(1)

پس از شیخ مفید شاگردان برومندش سید مرتضی و سپس شیخ طوسی، پایه گذاران مکتب فقیهان اصولی بوده اند. شیخ طوسی فقه شیعه را به مرحله ای نو کشاند که بر آن پایه، در همه ابواب مرتبط با فقه، از نوآوری و ابتکار برخوردار بود و هم چنین در تمام زمینه ها آثار علمی بسیار گران بهایی را به ارث گذاشت.

شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی مرجعیت شیعه را از انزوا درآوردند و با تسلّط بر فقه و کلام و تفسیر و مبانی علمی اهل سنّت توانستند کرسی استادی کلام و فقه را در بغداد به انحصار خود درآورند و علمای دیگر مذاهب را نیز به شاگردی خود بپذیرند.

البته دیری نپایید که جریان های فرقه ای و اوضاع سیاسی، شیخ طوسی را به مهاجرت وادار کرد و از آن تاریخ به بعد، نجف اشرف مرکز فقاهت شیعه شد.

مرجعیت دینی در این عصر عهده دار ادارۀ علمی و مالی مؤسسات آموزشی شیعه بود و بالاترین سطح آموزشی را مرجع وقت برعهده داشت. تعیین وکیلان و قاضیان از وظایف مرجعیت به شمار می رفت. فتوا دادن و جواب دادن به پرسش ها نیز بر عهدۀ مرجع بوده است.

فقه شیعه در عصر کنونی نیز بر همان مکتب پویا و متکامل شیخ مفید ره می پوید و از همان پویایی و شکوفایی و رشد بهره می برد.

4. حوزه های علمیه و مراکز فقاهت شیعه در دوران غیبت کبری

بغداد، در آغاز غیبت کبری، مرکز فقه و فقاهت به شمار می رفت. با هجرت شیخ طوسی به نجف اشرف در سال 448 قمری، حدود یک قرن، این شهر مرکز عمدۀ فقاهت قرار گرفت.

هم زمان با نجف، شهر حلب نیز توسّط یکی دیگر از شاگردان سید مرتضی معروف به «سلاّر» (درگذشته 463 قمری) مرکزیتی یافت، و این مرکزیت تا حدود