تاریخ عصر غیبت صفحه 52

یکم. اندلس

بی شک، وضع اندلس از روشن ترین مصداق های جریان یادشده است. خلافت در اندلس نه تنها در این دوره، زیر نظر عبدالرحمان بن الحکم اموی (206- 238 قمری / 852 - 886 میلادی) مانند پیش و پس از آن هنگام مستقل بوده(1) و تنها عبدالرحمان اول مشهور به الداخل حدود بیست ماه(2) اسم خلیفه عباسی را در خطبه های خود می آورده، اما در همان هنگام هم استقلال فراگیر داشته و خلفای عباسی در آن جا نفوذ نداشته اند.(3)

دوم. شمال افریقا (تونس و دیگر مناطق)

شمال افریقا تا اندازه ای زیر فرمان امیران آل اغلب، خودمختار بوده است،(4) چنان که نام خلیفه عباسی به جز در خطبه ها و نقشش به جز در سکه ها، نمودی دیگر نداشته است.(5) اغالبه سرانجام توسط ابوعبدالله، جد فاطمیان که حکومت «مهدی افریقایی» را در آن جا تأسیس کرد، از پای درآمد در سال 296 قمری پایان یافت.(6) حکومت سامرا یا بغداد در این درگیری ها هیچ گونه نقشی نداشته است.

سوم. ایران

فارس و ماوراءالنهر، در زمان معتصم، همواره میدان کارزار بود. بابک خرمی با افشین و بغای بزرگ، نمایندگان خلیفه، در زنجان، اردبیل و آذربایجان از سال 221

1- نک: دکتر حسن ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام، ج 2، ص 229- 242؛ تاریخ اندلس، ترجمه دکتر عبدالمحمد آیتی، ج 1، ص 272؛ الکامل، ج 7، ص 69 - 70.
2- مورخان در مقدار این مدت اختلاف دارند. برخی ها معتقدند که تا دورۀ عبدالرحمان الناصر به نام خلفای عباسی خطبه خوانده می شد، اما عبدالرحمان الناصر خود را خلیفه خواند و به نام خود خطبه خواند و برخی دیگر که بیشتر مورخانند، معتقدند که «عبدالرحمان داخل» بیست ماه به نام خلیفۀ عباسی و سپس به تحریک برخی به نام خود خطبه خواند. (نک: ابراهیم یاسر خضیر الداوی، عبدالرحمان الداخل فی الاندلس و سیاسه الخارجیه و الداخلیه، ص 156- 157)
3- ابراهیم یاسر خضیر الداوی، عبدالرحمان الداخل فی الاندلس و سیاسه الخارجیه و الداخلیه، ص 156- 157.
4- دکتر حسن ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام، ج 3، ص 211- 222.
5- دکتر حسن ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام، ج 3، ص 222.
6- دکتر حسن ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام، ج 3، ص 222.