تاریخ عصر غیبت صفحه 83

آن مرد به حاکم سیستان گفته است که در دیوان تو بر من مالیاتی مقرر شده است.

حاکم دستور داده که آن مالیات را از او بردارند و گفت که آن مرد تا زمانی که من حاکم هستم، مالیاتی نپردازد. آن گاه از افراد خانواده اش پرسید، شمار آنان را که دانست، دستور داد که مقداری بیش از هزینه زندگی شان، برایشان جیره دهند پس آن مرد تا آن هنگام که حسین بن عبدالله نیشابوری زنده بود، مالیاتی نپرداخته و تا زمان مرگش جیره می گرفت.(1)

الف) وضعیت فکری

شیعه در این دوره به لحاظ فکری - عقیدتی جای گاه شایسته ای داشت؛ چه این که صادقین علیهما السلام طرح مذهب ریخته بودند، احادیث در شکل «اصول» و «جوامع» نگه داری می شد(2) و دیگر امامان علیهم السلام معیار شناسایی احادیث و تهذیب آنها را درافکنده بودند، همان گونه که شیوخ، شاگردان و اصحابی(3) برای کارشناسی حوادث

1- الکافی، ج 5، ص 111- 112؛ بحار الانوار، ج 50، ص 86 - 87.
2- محمد بن معروف هلالی می گوید: «به حیرت نزد جعفر بن محمد صادق علیه السلام رفتم. از کثرت مردمی که دور آن حضرت جمع بودند نمی توانستم خدمت ایشان برسم تا این که روز چهارم مرا دیدند و به خود نزدیک کردند. پس از این که مردم متفرق شدند به قصد زیارت قبر امیرمؤمنان رفتند و من هم به دنبال ایشان رفتم و سخنشان را می شنیدم.» (تاریخ فقه و فقها، ص 115، به نقل از: نجاشی، رجال) حسن بن علیّ بن زیاد وَشّاء به ابن عیسی می گفت: «من در این مسجد (کوفه) نهصد شیخ را دیدم که همه می گفتند: حدّثنی جعفر بن محمد علیه السلام .» (تاریخ فقه و فقها، ص 115، به نقل از: نجاشی، رجال) حافظ ابوالعباس بن عقدۀ همدانی کوفی (333 قمری) کتابی درباره نام های کسانی که از حضرت صادق علیه السلام حدیث روایت کرده اند، تصنیف کرده که در آن چهارهزار نفر معرفی شده اند. (تاریخ فقه و فقها، ص 115، به نقل از: نجاشی، رجال) در دورۀ صادقین علیهما السلام نقل روایت و تدوین حدیث در بین شیعه آن چنان وسعت یافت که در هیچ عصر و دوره و در هیچ مذهبی این طور وسعت نیافته است. (نک: دکتر عبدالهادی الفضلی، تاریخ التشریع الاسلامی، ص 203- 204) این عصر را عصر انتشار علوم آل محمد علیهم السلام نامیده اند. (تاریخ فقه و فقها، ص 95)
3- برای آگاهی به شمار و نام شاگردان و اصحاب عسکریین علیهما السلام نک: دکتر عبدالهادی الفضلی، تاریخ التشریع الاسلامی، ص 183- 211. شیخ طوسی، تعداد شاگردان امام هادی علیه السلام را در زمینه های مختلف علوم اسلامی 185 نفر می داند. در میان این گروه شخصیت های برجسته ای؛ مانند فضل بن شاذان، حسین بن سعید اهوازی، ایوب بن نوح، ابوعلی (حسن بن راشد)، حسن بن علی ناصر کبیر، عبدالعظیم حسنی و عثمان بن سعید اهوازی به چشم می خورند که برخی از آنان دارای آثار و تألیفات ارزش مندی در زمینه های مختلف علوم اسلامی هستند. (طوسی، رجال، ج1، ص373) و نیز نک: باقر شریف قرشی، حیاه الامام الهادی، ص 170- 230) برخی از محققان تعداد اصحاب و روات امام عسکری علیه السلام را تا 213 نفر برشمرده اند. (نک: محمد جواد طبسی، حیاه الامام العسکری علیه السلام، ص 345- 413) صاحب اعیان الشیعه نیز می گوید: «فقد روی عنه (الامام العسکری) من أنواع العلوم ما ملأ بطون الدفاتر؛ علوم و دانش های گوناگونی که از آن حضرت نقل شده، صفحات کتاب ها را پر ساخته است.» ج 2، ص 40)