تاریخ عصر غیبت صفحه 9

1067 میلادی).(1)

ب) کتاب های رجالی

کتاب های رجالی، به لحاظ این که زندگی نامه علمی راویان، گردآورندگان احادیث و گرایش های اعتقادی و سیاسی هریک از آنان را برای تعیین میزان وثاقت بیان می دارد، از منابع اصلی برای تحقیق در تاریخ سیاسی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف به شمار می رود؛ زیرا خواننده را قادر می سازد تا روابط بین امامان، پیروان و وکلای آنها به ویژه رابطه امام با وکلا و وکلا با علمای امامیه را، در عصر غیبت صغرا کشف کند.

علمای امامیه چهار کتاب رجال را درباره محدوده بحث حاضر در قرون (چهار و پنج قمری/ ده و یازده میلادی) گردآوری کرده اند که عبارت اند از: معرفه الناقلین عن الائمه الصادقین تألیف کشّی،(2) الفهرست و الرجال اثر شیخ طوسی،(3) و فهرست اسماء

1- شایان ذکر است که پس از مفید، دو شاگرد برجسته او سید مرتضی علم الهدی (436 قمری/ 1044 میلادی) و محمد کراجکی (449 قمری/ 1057 میلادی)، دو کتاب به نام های مسئله وجیزۀ فی الغیبۀ و البرهان علی صحه طول عمر الامام صاحب الزمان نوشته اند. اما از آن جا که این دو کتاب به مسئله طول عمر امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف به روش استدلالی پرداخته اند، و فاقد هرگونه اطلاعات تاریخی درباره امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در سال های بین (260- 329 قمری / 874 - 941 میلادی) هستند؛ از بیان آنها خودداری شده است. (نک: تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص 26- 27).
2- محمد بن عمر کشی، از اهالی کَشّ در نزدیکی سمرقند است. وی در همان جا تحت تعلیم و تربیت عالم امامیه محمد بن مسعود سمرقندی قرار گرفت و سراسر زندگی خود را در آن شهر سپری نمود. بنا به گفته شیخ طوسی، او در سال (368 قمری/ 978 میلادی) درگذشت. (نجاشی، رجال، ص 288؛ شیخ طوسی، الرجال، ص 440). کشی اطلاعات خود را از 53 نفر راوی نقل کرده، ولی مأخذ اصلی او علی بن محمد بن قتیبه نیشابوری است. (نک: نجاشی، رجال، ص 197). او معاصر با غیبت صغرا بوده و رابطه نزدیکی با وکلای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در خراسان داشت. ابن قتیبه اطلاعات مهمی را درباره سیر تکاملی نهاد مخفی وکالت پس از امام صادق علیه السلام (شهادت 148 قمری/ 765 میلادی) فراهم می آورد و فلسفه قیام گروه های واقفیه را پس از امام هفتم علیه السلام در سال (183 قمری/ 799 میلادی) یادآور می شود. اثر کشی مأخذ مهمی برای علمای بعدی امامیه؛ مانند شیخ طوسی (460 قمری/ 1067 میلادی) شد. شیخ آن را خلاصه کرد و اختیار معرفۀ الرجال نامید. (تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص 28، و نیز نک: جعفر سبحانی، کلیات فی علم الرجال، ص 52).
3- آثار شیخ طوسی موسوم به الفهرست و الرجال دو کتاب از چهار کتاب اصلی امامیه در رجال است. وی اسناد مختلفی را که موثق هستند، یادآور شده و خواننده را قادر می سازد تا روابط بین علمای امامیه و وکلای آن حضرت را در غیبت صغرا کشف کند. (تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص 29).