امام مهدی در آثار شخصیتهای اسلامی صفحه 1

مقدمه

علمای اسلام، افزون بر انجام وظیفه خطیر بیانِ احکام شرعی، به مسائل مهم معارف اسلامی و اعتقادی و شبهاتی، که از سوی نحله های گوناگون افکنده می شده، غافل نبوده اند.تولد مهدی،حیات، غیبت، حکمت غیبت و... از سوی بزرگان اسلام، چه شیعه و چه سنّی، مورد بحث و بررسی بوده است.در این باره، آثار فراوانی پدید آمده و کمتر عالم اسلامی را می توان یابید که در این باب قلم نزده باشد و یا سخنی نگفته باشد.منظور ما در این نوشتار، نگاشتن کتابنامه، به سبک معمول نیست. که کار انجام شده (کتابنامه امام مهدی و در جستجوی قائم) بلکه بر آنیم، ابتداء به معرفی برخی شخصیتهایی که در باره مهدی کتاب، یا رساله نگاشته اند بپردازیم و آن گاه سیری در کتاب، یا رساله مورد نظر داشته باشیم: در باب موضوعاتی که به آنها پرداخته شده و چگونگی پرداخت.

کمال الدین و تمام النعمه

نوشته: ابی جعفر محمدبن علی بن الحسین بن بابویه قمی،.معروف به شیخ صدوق.مصحح: علی اکبر غفاری.ناشر: مؤسسه نشر اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین، قم.شماره صفحه ها: 668.ابن بابویه، در قم، چشم به جهان گشود. در نزد فقهای بزرگ و محدثان نامداری چون: علی بن بابویه (پدر خود) محمدبن حسن بن ولید، احمد بن علی بن ابراهیم هاشم قمی، احمد بن محمد بن یحیی عطار اشعری قمی، حسن بن ادریس قمی، حمزه بن محمد علوی و... دانش فقه و حدیث را فرا گرفت [1] .روح جست و جو گرش آرام نگرفت و برای بهره گیری از محضر عالمان دیگر اسلامی، به سیر و سیاحت پرداخت:.در سال 347 ه. ق به ری رفت و در آن جا به محضر ابوالحسن محمدبن احمد بن علی اسدی، راه یافت و از وی حدیث شنید.در سال 352 ه. ق. به نیشابور رفت و از علمای آن جا، استفاده برد.آن گاه به مشهد، کوفه، بغداد، همدان، بلخ، سرخس، ایلاق و مکه مکرمه رفت و از متخصصان فن حدیث، حدیث آموخت [2] .شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی، در مقدمه معانی الاخبار، تا دویست و پنجاه و دو تن، از بزرگان را که شیخ صدوق، از آنان استفاده کرده، یاد می کند.شیخ صدوق، با کوشش فراوان، در راه کسب و دانش، به مقامهای عالی علمی دست یافت و در رشته حدیث، به جایی رسید که (رئیس المحدثین) نام گرفت. [3] .شیخ طوسی درباره شخصیت والای ایشان می نویسد:.(ابو جعفر محمدبن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، دانشمند جلیل القدر، بزرگوار، حافظ احادیث صاحب نظر در رجال و ناقد اخبار بوده است. در میان دانشمندان قم، در حفظ و کثرت علم، کسی مانند وی، دیده نشده است. وی، نزدیک به سیصد کتاب، داشته است.) [4] .از جمله آثار وی، کمال الدین و تمام النعمه است که گویا، پس از بازگشت از سفر مشهد، در سال 252 ه. ق.نگاشته است و انگیزه خود را از نگاشتن آن، چنین اعلام می دارد:.(آنچه مرا واداشت که به نگارش این کتاب بپردازم چنین بود: از زیارت حضرت امام رضا، صلوات اللّه علیه، به نیشابور برگشتم. دیدم. شیعیان آن جا درباره قائم(عج) مسأله دار شده اند. سعی کردم، آنان را با بیان روایاتی که از پیامبر(ص) و ائمه(ع) رسیده به راه درست، رهنمون گردم. در این روزگار، بزرگی از مشایخ فضل و دانش و تقوا، از اهالی قم، به نام: نجم الدین ابو سعید محمدبن احمد بن علی بن صلت قمی، ادام اللّه توفیقه، در بازگشت از سفر بخارا، بر ما وارد شد. روزی درباره آراء و باورهای برخی از فلاسفه و علمای منطق بخارا گفت: از آنان درباره حضرت قائم(عج) سخنانی شنیدم که مرا در مورد غیبت طولانی حضرت، دچار حیرت و تردید کرده است. من مطالبی در اثبات وجود حضرت مهدی(عج) برای زدودن تردید از او بیان کردم و روایاتی درباره غیبت، بر او خواندم، حیرت او بر طرف شد و دلش آرام گرفت. از من خواست، کتابی درباره غیبت حضرت مهدی(عج) بنویسم پذیرفتم و به او وعده دادم که ان شاء اللّه وقتی به وطن خود (ری) برگشتم آن را عملی خواهم ساخت. تا این که شبی در خواب دیدم خانه کعبه را طواف می کنم و به حجرالاسود رسیدم و آن را استلام کردم ناگاه دیدم، مولی صاحب الزمان(ع)، پهلوی در کعبه ایستاده است. سلام کردم. حضرت جواب دادند.فرمود: چرا کتابی راجع به (غیبت) نمی نویسی، تا ناراحتی ات برطرف شود.عرض کردم: یابن رسول اللّه(ص) من کتابها درباره غیبت شما نوشته ام.حضرت فرمود: نه، آن موضوعات را نمی گویم، کتابی راجع به غیبت من بنویس و غیبتهای پیامبران را در آن نقل کن. سپس از نظرم غایب شد. من با اضطراب از خواب بیدار شدم و تا طلوع فجر، به گریه و زاری پرداختم، چون صبح شد، به منظور انجام امر ولی اللّه و حجت خدا، آغاز به نوشتن این کتاب کردم.) [5] .این اثر نفیس، در دو نوبت به گونه سنگی در ایران و یک نوبت به گونه حروفی در نجف و یک مرتبه با ترجمه چاپ شده است ولی، این چاپها، افتادگی، تحریف و اشتباه فراوان دارد.از این روی، آقای علی اکبر غفّاری، به تصحیح آن پرداخته و مؤسسه نشر اسلامی، به گونه زیبا و مطلوب، آن را چاپ و نشر داده است.در تصحیح و مقابله این کتاب، بر هفت نسخه خطی اعتماد شده، از جمله:.1. نسخه کتابخانه شخصی آیت اللّه ربّانی شیرازی.2. نسخه کتابخانه شخصی محدث ارموی به خط نستعلیق، همراه علل الشرایع.3. نسخه حاج باقر ترقّی.4. نسخه کتابخانه میرزا حسن مصطفوی تبریز.5. سه نسخه دیگر، از کتابخانه آیت اللّه مرعشی.کتاب، پس از خطبه و مقدمه طولانی، که بخش عظیمی از کتاب را در بر گرفته، آغاز می شود. در مقدمه، مباحث کلامی سودمندی به رشته تحریر در آمده که مصحح محترم بحثهای مطرح شده را تفکیک کرده و با عناوین زیر، آورده است:.الخلیفه، قبل الخلیفه.وجوب طاعة الخلیفه.لیس لاحدان یختار الخلیفه الاّ اللّه عزوجل.وجوب وحدة الخلیفه فی کل عصر.لزوم وجود الخلیفه.وجوب عصمة الامام.السر فی امره تعالی الملائکة بالسجود لادم علیه السلام.وجوب معرفة المهدی(عج) فرجه.اثبات الغیبة والحکمة فیها.آن گاه به پاسخ از شبهات می پردازد و دیدگاههای گروههای گوناگون، چون: کیسانیه، ناووسیّه، واقفیه و زیدیه را در باب غیبت امام عصر(ع) به بوته نقد و بررسی می نهد و خرده گیریهای ابن بشّار و پاسخ ابن قُبه رازی و... را می آورد.بر وجود امام غایب و این که از عترت است و ظهور می کند و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، دلایل محکم، متین و منطقی اقامه می کند.پس از این، گزارشی دارد خواندنی از مناظره ای که بین او و یکی از ملحدان، در حضور رکن الدوله امیر سعید، انجام گرفته است.در نقض و ابرام مسائل کلامی که از سوی مخالفان مطرح شده، کلام را به اوج می رساند و مباحث جالبی را عرضه می دارد [6] کتاب، در 57 باب تنظیم شده که مطالب مهم آن، بدین شرح است:.1. انبیا و حجتهای الهی که مدتی از دیدگان پنهان بوده اند: ادریس، نوح، صالح، ابراهیم، یوسف، موسی، عیسی و...2. کسانی که دارای عمر طولانی بوده اند.3. نیاز بشر به امام.4. سخنان پیشوایان دین درباره غیبت.5. کسانی که به محضر حضرت مشرف شده اند.6. اخبار و روایاتی که بیانگر نشانه های ظهورند.7. توقیعات صادر شده از ناحیه مقدسه.و...گرچه در این اثر از همه گونه احادیث: صحیح، ضعیف، حسن و مردود استفاده شده، ولی شیخ صدوق در اثبات غیبت و ظهور و دیگر مطالب حسّاس، سعی می کند براحایث صحیح اعتماد کند.کتاب، دائرة المعارف روایی است با دسته بندی بسیار جالب در باب موضوعات مربوط به امام عصر(ع).

الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد

نوشته: محمد بن محمدبن نعمان عکبری، معروف به شیخ مفید.تحقیق: مؤسه آل البیت لاحیاء التراث، قم.ناشر: کنگره هزاره شیخ مفید.شمار صفحه ها: ج‌363:1،ج‌2: 652.شیخ مفید از بزرگان فقهای شیعه در سده های چهارم و پنجم هجری است. [7] وی، در سال 336 ه. ق. در روستایی به نام عُکبرا دیده به جهان گشود. پدرش از مردم بصره و مدتی در شهر واسط، معلم بوده و سپس به عُکبرا آمده و در همان جا ساکن شده است.پدر، او را به بغداد می برد، تا به کسب دانش پردازد. او، پس از مدتی به محضر بزرگانی چون: شیخ صدوق، محمد بن جنید اسکافی، ابو علی صولی، ابوغالب رازی، ابن قولویه قمی و... [8] راه می یابد و از آنان بهره می گیرد با استعداد و هوش فوق العاده ای که داشته، خیلی زود به مقامهای عالی علمی نائل می آید.در کرخ بغداد، کرسی درسی پایه گذاری کرد و شاگردانی چون: سید مرتضی علم الهدی، سید رضی، نجاشی، شیخ طوسی، ابن حمزه، و... را پرورش داد [9] که بعدها هر یک، از ناموران بزرگ جهان اسلام شدند و مایه فخر تشیّع.یافعی درباره شخصیت علمی وی می نویسد:.(او، عالم شیعه و صاحب نوشته های بسیار و شیخ و پیشوای آنان است. به ابن معلم و مفید معروف بود.در کلام، فقه و جدل، بسیار زبردست بود و با پیروان همه مذاهب، با جلالت و عظمت، مناظره می کرد.) [10] .شیخ مفید، در سال 413 ه. ق. در بغداد، دیده از جهان فروبست. تشییع با شکوهی از جنازه وی انجام شد و در میدان اُشنان، مردم، به امامت شاگرد برجسته اش، سید مرتضی، بر او نماز گزاردند و در منزلش، دفن گردید و پس از چند سال، به قبرستان قریش انتقال یافت و در جوار ابو جعفر(ع) دفن گردید. [11] .از وی، آثار ارزشمندی به جای مانده که نجاشی هفتاد و هشت اثر نام می برد. شمار زیادی از آثار شیخ، در باب معارف اسلامی و امامت است [12] از جمله نوشته های ارزشمند وی، کتاب الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد است.این اثر، مجموعه بسیار گرانبهایی است که به زندگانی امامان شیعه، از ابعاد گوناگون پرداخته شده است.این اثر در دو جزء تنظیم شده: جزء اول به حیات امام علی(ع) اختصاص دارد و جزء دوّم به زندگانی دیگر ائمه(ع).و بخش پایان کتاب (از صفحه 339 تا آخر) ویژه امام مهدی(عج) است.در این بخش، پس از بیان نام، کنیه و ولادت حضرت مهدی، به دلائل عقلی بر وجود امام معصوم اشاره می شود، سپس سخنان پیامبر(ص) درباره غیبت و قیام حضرت که از سوی شیعه و سنی، پذیرفته شده اند و احادیث امامان معصوم(ع) آورده می شود. آن گاه نویسنده محترم، با بهره گیری از آیات قرآن و روایات پیشوایان دین، ویژگیهای حضرت مهدی(عج)را بر می شمرد و از بشارت پیامبر(ص) به ظهور حضرت در آخر الزمان یاد می کند.مطالب اساسی این بخش از کتاب، به شرح زیر می پردازد:.ادله عقلی و نقلی بر امامت امام عصر(عج).روایاتی که درباره حضرت مهدی(عج) رسیده است.اشخاصی که به فیض ملاقات و زیارت حضرت نائل آمده اند.برخی کرامات و معجزات حضرت در عصر غیبت.نشانهای ظهور و حوادثی که پیش از ظهور حضرت، رخ خواهد داد.سال، روز و محل قیام.چگونگی گردآوری سپاه و مأموریت آنان.مسیر حرکت.مدت امامت و حکومت.جریاناتی که در آن روزگار رخ می دهد.وضعیت زمین و مردم در آن عصر.ویژگیهای جمال، شمایل، شیوه رفتار سیره اخلاقی و عملی حضرت مهدی(عج) به گونه بسیار محققانه، براساس منابع متقن و دیدگاههای مستدل عقلی و نقلی.

الفصول العشره فی الغیبه

نوشته: شیخ مفید.تحقیق: فارس حسون.ناشر: کنگره هزاره شیخ مفید.شماره صفحه ها: 103.شیخ مفید در آغاز این رساله اشاره می کند:.(در دیگر نوشته های خود، به مسائلی چون: وجوب امامت، عصمت امام، ویژگیهای امام، دلائل امامت ائمه معصومین(ع) نقد ادعای مخالفان، فلسفه غیبت و... پرداخته ام. در این نوشته، به ده پرسش درباره مهدی، پاسخ می دهم.).شیخ در مورد اهمیت و جایگاه این رساله می نویسد:.(در این اثر، آنچه تمامی خردمندان بدان نیاز دارند، آورده شده و به گونه ساده، در دسترس همگان قرار گرفته است.).شیخ بر این نظراست که اگر کسی از محتوای این رساله، آگاهی یابد، از نوشته های دیگر وی، در این باره، بی نیاز خواهد بود.پرسشهای دهگانه:.1. آیا امام حسن عسکری(ع) فرزندی به نام مهدی داشته است آیا این را فقط شیعه باور دارد، یا غیر شیعیان نیز، بدان اعتراف دارند.2. تکذیب وجود فرزند برای امام عسکری(ع)، از سوی جعفربن علی (عموی امام زمان).3. امام حسن عسکری اگر فرزندی به نام مهدی داشت، چطور در وصیت خود، از او نام نبرده و به مادرش وصیت کرده است.4. دلیل بر ولادت مخفیانه و غیبت آن حضرت چیست.5. غیبت طولانی، خلاف عادت، پذیرفته نیست. چگونه می تواند فردی که در زمانهای دور، چشم به جهان گشوده، تا این زمان، (411 ه.ق) زنده باشد.6. غیبت طولانی، با دست نیابیدن و مشخص نبودن محل سکونت وی، چگونه ممکن است.7. بر فرض صحت غیبت، در صورت اجرا نکردن حدود، بیان نکردن احکام، هدایت نکردن گمراهان، اقامه نکردن امر بمعروف و نهی از منکر و... چه نفعی خواهد داشت.8. به هر دلیلی که شیعه امامیه ادعاهای فطحیه، کیسانیه، ناووسیه و اسماعیلیه را در باب غیبت باطل می شمارد، به همان دلیل ادعای شیعه امامیه نیز، در غیبت حضرت مهدی باطل است.9. شیعه امامیه بر این باور است که خداوند غیبت آن حضرت را لازم دانسته و خداوند چیزی را اراده نمی کند، مگر آن که دارای مصلحت باشد. از سوی دیگر شیعه امامیه معتقد است که در مشاهده آن حضرت و اخذ معارف دین از وی، مصلحت کامل بندگان وجود دارد و با ظهور آن حضرت، همه مصالح تحقق می پذیرد. بنابراین چگونه خداوند غیبت حضرت را اراده نموده است.10. اگر امامیه بر غیبت امام عصر(عج) اصرار کند، باید در هنگام ظهور، معتقد به معجزه باشد، تا مردم او را بشناسند، در حالی که داشتن معجزه از ویژگیهای پیامبران الهی است.پس از طرح پرسشهای بالا، شیخ، به یکایک آنها به شرح پاسخ می دهد.این اثر با عناوین: (المسائل العشرة فی الغیبة والاجوبة عن المسائل العشر) در نجف و قم چاپ شده و اخیراً در هزاره شیخ مفید، با دیگر آثار وی (مصنفات ج‌3) نشر یافته است.

رسالة ثانیة فی الغیبة