درآمد
در مورد ابعاد مختلف «انتظار» ظهور حضرت مهدی (عج) بسیار نوشته و گفته شده است، که غالبا به انسان (منتظر) و ویژگیهای او ارجاع می شود. اما در مورد فضا و محیط انتظار کمتر سخن گفته شده است. در این زمینه سوالات بسیاری را می توان مطرح نمود که پاسخگویی به آنها رهگشا خواهد بود از جمله اینکه: آیا هر محیط و فضایی لیاقت پذیرش وجود مقدس امام زمان (عج) را دارد یا خیر؟ آیا نباید به فکر ایجاد محیط و فضایی مناسب و در شأن آن وجود مقدس بود؟ آیا اصولا حضرتش نیز نباید به فکر ساختن محیط و فضایی مناسب زیست منتظران و یاران او باشند؟ آیا تفکر «انتظار» تأثیری بر شکل گیری محیط زندگی دارد یا خیر؟ آیا محیط می تواند یادآور و متذکر و تقویت کننده مفهوم «انتظار» باشد یا خیر؟ و در بسیاری سوالات دیگری که مرتبط با محیط زندگی و مختصات آن می باشند.به نظر می رسد ایجاد «مدینه»ای که هم مناسب زیست منتظران باشد و هم اینکه لیاقت ظهور منتظر را داشته باشد و هم اینکه بر تقویت و تذکر باورهای منتظران تأثیر بگذارد از ضروریاتی است که متأسفانه لااقل در سده اخیر (و علیرغم اثبات و [ صفحه 262] تأکید تأثیر محیط و فضا بر رفتار و روان انسان) [1] نه تنها به دست فراموشی سپرده شده بلکه در جهت عکس نیز حرکت کرده است. این وضعیت عمدتا حاصل نفوذ استعمارگران (به ویژه آراء و باورهای بیگانه) در ممالک اسلامی، رشد از خود بیگانگی مسلمین، غفلت از تجارب دیگران و سرمایه های علمی و فکری خویشتن، و همچنین رشد
احساس حقارت جوامع و سران و نخبگان آنها در برابر تمدن صنعتی مغرب زمین بوده است. [2] .ذکر مطالبی چند به عنوان مقدمه و انگیزه نگارش و جزوه حاضر ضرورت دارد:مفهوم «انتظار» و معنای «آمادگی» از طالب اصلی و اساسی می باشند. منقول است که اهالی روستایی شیعه نشین به هنگام نماز جمعه، جملگی با لباس رزم و با سلاح کامل به نماز می ایستادند با این استدلال که ظهور امام زمان (عج) در روز جمعه خواهد بود و لذا ما باید آماده باشیم و به محض ظهور حضرتش بدون فوت وقت و بی کوچکترین تعلل و تأخیری در رکابش حضور یابیم. مداقه در این امر تا حد زیادی معنای «انتظار» را در فرهنگ شیعه مشخص می کند، و اگر به این مفهوم از «انتظار» که به معنای آماده و مهیا بودن برای ظهور حضرتش می باشد توجه کنیم بایستی آمادگی را به همه امور مربوط به زندگی جمعی و فردی خویش تسری دهیم. از ویژگیهای فردی که بگذریم، جامعه نیز باید آماده باشد. جامعه نیز خود متشکل از عناصر و اجزاء متعددی است که آنها نیز باید آماده باشند.یکی از اصلی ترین موضوعاتی که در هر اجتماعی مطرح است، وجود و [ صفحه 263] احساس هویت جمعی است که البته به گونه ای در ساخته ها و تولیدات آنها تجلی می یابد، و محیط مصنوع (شهر) یکی از مهمترین آنهاست. فی الواقع شهر به عنوان ظرف فعالیتهای انسان، هم از تجلیگاه ارزشها بوده و هویت جامعه را به نمایش می گذارد و هم اینکه جامعه را به سمت ارزشها و یا ضد ارزشهایی هدایت خواهد نمود. به عبارت دیگر هویت جامعه را با ویژگیهای خویش
تعریف می نماید. در مورد خاص مقاله حاضر، مدینه و محل زندگی منتظران امام زمان (عج)، باید بتواند نمایشگر و تجلیگاه باورها و عقاید منتظران بوده و همچنین باید بتواند مروج و تقویت کننده این باورها و عقاید در میان اهل مدینه باشد.در روایات آمده است که:«جعلت لی الارض مسجدا» برای من سراسر زمین مسجد است. [3] و بورکهاردت در این مورد می نویسد: «هر چند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود که خداوند بر امتش منت نهاد و همه سطح زمین را مکانی برای عبادت آنها قرار داد، معماری است که باید پاکیزگی و آرامشی را که طبیعت تأمین می کند، در مناطق مسکونی و پرجمعیت فراهم آورد. می توان گفت که معماری در میان هنرهایی که محیط انسان را شکل می دهند و آن را مهیای نزول برکت می سازند جایگاه اصلی را داراست.» [4] و چه برکتی مهمتر و خجسته تر و مبارکتر از وجود مقدس امام زمان (عج) می باشد؟ آیا محیط نباید (به عنوان تنها یک عامل که به هر حال بر رفتار و بالنتیجه بر افکار انسان [منتظران ظهور] تأثیر دارد) با ویژگیهای خاص خود آمادگی ظهور حضرتش را بیابد؟همانگونه که ذکر آن خواهد آمد، یکی از مهمترین عوامل موثر در شکل گیری محیط و همچنین عامل هویت دهنده به آن (و بالنتیجه عامل هویت جامعه)، اصول و ارزشهای فرهنگی حاکم بر جامعه می باشد. برای کسی که حداقل آشنایی با [ صفحه 264] اصول فرهنگی تشیع را دارد، امری بدیهی و روشن آن است که بارزترین ویژگی این مکتب (پس از اصول اساسی دین و اصل ولایت) ارزشهایی مانند «انتظار» و «آمادگی» برای ظهور امام عصر
(عج) می باشد. حال که این ارزشها و اصول به عنوان ارزشهایی فرهنگی و بنیادین پذیرفته شده اند بایستی دید که تجلی و تأثیر آنها در محیط و سیمای شهر و محیط زندگی شیعیان و معتقدان و مروجین این ارزشها چیست؟ به عبارت دیگر باید دید که آیا تمدن شیعی چگونه آمادگی خویش را برای شهور به زور نگه می دارد؟ آیا اصولا «شهر» لیاقت و شایستگی «ظهور» را دارد؟ و همچنین متقابلا به این موضوع اندیشید که محیط و شهر منتظران چگونه این باور [انتظار] را به اهل خویش متذکر شده و آن را تقویت و ترویج می نماید.در مورد سایر ادله رجوع کنید به بحث آتی تحت عنوان علل اهمیت سیما و کالبد مدینه.
عناصر اصلی تمدنها
تمدن در لذت به معنای «تخلق به اخلاق اهل شهر و انتقال خشونت و هجمه و جهل به حالت ظرافت و انس و معرفت، در شهر بود باش کردن و انتظار شهر نموده و اجتماع اهل حرفه، اقامت در شهر کردن، شهرنشینی، تربیت و ادب» [5] آمده است. تمدن داشتن نیز به «دارای تربیت نمودن، شهرنشین بودن و در مرحله کامل اجتماعی قرار داشتن، و خلاف بربریت» [6] معنا شده است. علی أی حال آنچه که به تمدن تعبیر می شود عبارت است از مجموعه ای از انسانها (جامعه) که با اتکا به فرهنگ و جهانبینی و عقاید هماهنگ و غالبا همسان، اجتماعی را به وجود آورده باشند که هویت هر جزء آن با هویت کل، هماهنگ و همسو بوده و در جامعه جهانی [ صفحه 265] به آن نام شناخته می شود. آنچه که وجه بارز هویت هر تمدنی می باشد وجه فرهنگی و فکری آن
می باشد. که البته این فرهنگ در بسیاری (اگر نگوییم همه) مقولات زندگی افراد جامعه از جامعه نظام دهی محیط زندگی موثر و دخیل است.هر تمدنی را می توان متشکل از سه عنصر اصلی و اساسی دانست. عنصر اول «انسان»هایی که متعلق به آن تمدن خاص هستند (اهل مدینه یا تمدن مورد نظر)، دوم «مدینه» (شهر یا ظرفی) که انسانهای متعلق به آن تمدن در آن می زیند، و سوم «جهان بینی» و تفکری که بر جامعه انسانی حاکم بوده و عاملی است در تنظیم روابط آحاد جامعه، تعریف کننده نحوه نگرش جامعه به محیط طبیعی و محیط مصنوع، تنظیم کننده روابط نمادهای اجتماعی، تبیین کننده راه و روش زیست، و معرف بسیاری عوامل دیگر که اگر جملگی را در یک عبارت خلاصه کنیم می توانیم آن را «تبیین هدف از خلقت و حیات انسان بر کره ارض» بنامیم. از آنجایی که تا هدف برای جامعه و آحاد آن روشن نباشد و نداند که مقصد نهایی چیست و کجاست، نخواهد توانست خط مشی و راهی تعریف شده و روشن را برای اداره و حیات جامعه بیابد، همانطوری که که در حالت نامشخص بودن هدف امکان بهره گیری صحیح از تجارب جوامع بشری و تشخیص سره از ناسره ممکن نخواهد بود. لذاست که می توان گفت مهمترین عنصر از عناصر سه گانه تمدنها، عنصر سوم (جهانبینی) است، و همین عنصر است که در تماس و برخورد تمدنها مورد گفتگو (تأیید، تکذیب، تعدیل، تقلید،...) قرار می گیرد. و باز، جهانبینی است که خط مشی ها و سیاستها را مشخص می نماید و به تبع آن برچگونگی فعالیتهای انسان و حاصل این فعالیتها اثر می گذارد. و یکی از
مهمترین آثار انسان بر زمین، ساخت محیط زندگی و یا به عبارت دیگر ظرف تمدن (مدینه یا شهر) است. و با عنایت به پذیرش جهانی تأثیر فرهنگ و جهانبینی بر کالبد و سیمای محیط زندگی و اثر متقابل محیط بر انسان، تمرکز اصلی مقاله بر تأثیر «جهان بینی» بر «مدینه» منتظران و [ صفحه 266] ویژگیهای آن متوجه خواهد بود.علت دیگری که توجه به دریافت ویژگیهای «مدینه منتظران» را ضروری می نماید این است که در مورد دو عنصر دیگر تمدن اسلام (شیعه) و یا به عبارت دیگر جامعه منتظران ظهور حضرت مهدی (عج) (یعنی جهانبینی و تفکر شیعه و همچنین در مورد منتظران یا شیعیان) بسیار سخن رفته است. طی قرون متمادی، و به ویژه در سده ی اخیر که تهاجم همه جانبه (و به ویژه تهاجم فرهنگی) دشمنان اسلام بسیار شدیدتر بوده، هرگاه که یکی از این عناصر مورد هجمه بیگانه قرار گرفته باشد بدلیل ملموس بودن و وضوح تهاجم، همه بزرگان و علما به مبارزه (و به ویژه مبارزه ی علمی) با آن پرداخته اند. لکن در زمینه ایجاد محیط مصنوع (بنا و شهر) به دلیل غیر مستقیم و نامرئی بودن تهاجم نفوذ ایده ها و تفکرات بیگانه، مقابله بسیار ضعیف بوده است. علت عمده این امر مخفی بودن مبانی نظری طرحها و برنامه هایی بوده است که به صور ظاهرا علمی)cifitneicS(وارد ممالک اسلامی شده اند، و به علت همین مخفی بودن اثرات نامطلوب و مخرب خود را بر جنبه های مختلف و به ویژه فرهنگ جامعه به مرور نشان داده و مردم نیز متوجه ریشه این آثار مخرب نشده اند. [7] .